Kwestia żydowska w literaturze polskiej - literatura okresu pozytywizmu

Obok problemu podniesienia poziomu cywilizacyjno-gospodarczego kraju, edukacji warstw najniższych czy równouprawnienia kobiet sprawą priorytetową dla pozytywistów stało się rozwiązanie kwestii żydowskiej. Hasło asymilacji Żydów wiązało się z programem integracji społeczności żydowskiej z narodem polskim. Postulowano obustronne poszanowanie własnej tradycji, religii, kultury. Podstawą stała się więc szeroko rozumiana tolerancja i potępienie antysemityzmu.

Literacki obraz tego problemu przedstawiają liczne utwory pozytywistyczne. Natomiast po traumatycznych wydarzeniach II wojny światowej kwestia żydowska stała się tematem przewodnim większości utworów dwudziestowiecznych (dość wspomnieć takie teksty jak „Czarny potok” L. Buczkowskiego, twórczość A. Słonimskiego, J. Stryjkowskiego czy H. Krall).

Problem asymilacji Żydów był kwestią niezwykle istotną w pozytywizmie, co można dostrzec kilku reprezentatywnych tekstach.

W wieku XIX zagadnienie to pojawia się na przykład w noweli „Chawa Rubin” A. Świętochowskiego. Jest to historia zaradnej, przedsiębiorczej Żydówki, na której barkach spoczywa utrzymanie całego domu, gdyż jej leniwy i próżny mąż nie garnie się do żadnej pracy. Dodatkowo uważa siebie za kogoś nadzwyczaj ważnego, komu nie godzi się pracować (jak słusznie zauważa narrator był to „kamień oprawny w najdoskonalszą nędzę”).

Kobieta za otrzymane od łaskawej Polki trzy ruble kupuje ryby, które postanawia sprzedać w oddalonych o piętnaście kilometrów od Kazimierza Puławach. Udaje jej się otrzymać pracę na poczcie i zająć stanowisko pijaka Franka. Żydówka po tylu latach ciężkiego, morderczego zmagania się z losem w końcu może odetchnąć. Nie trwa to jednak długo, gdyż zazdrosny o jej posadę Franek uważa, że Żydzi nie mają prawa do zajmowania jakichkolwiek stanowisk w i postanawia pozbyć się kobiety na własną rękę. Kiedy ta idzie zanieść przesyłkę, chłopak napada ją i bestialsko bije. Kobieta umiera, a społeczeństwo pozostaje głuche na jej niemy krzyk o sprawiedliwy sąd nad mordercą.

To krótkie opowiadanie ilustruje trafnie tezę o asymilacji Żydów, jak również to, że walka ekonomiczna bardzo często przybierała postać konfliktów narodowościowych.

Kwestia żydowska pojawia się również w wielu powieściach Elizy Orzeszkowej. Jednym z ciekawszych tekstów jest „Meir Ezofowicz”. Jest to dwutomowa, bogata w opisy życia codziennego społeczności żydowskiej historia zmagań młodego Żyda, który stara się zrozumieć, dlaczego jego naród woli tkwić w niewiedzy, nie przyjmując wielu nowych rozwiązań naukowych i technologicznych. Meir za swoje działania i poglądy zostaje ukarany śmiercią ukochanej Gołdy i wygnaniem z konserwatywnego miasteczka. Opuszcza wraz z małym przyjacielem Lejbele Szybów, by kiedyś „powrócić i dać światło tym ludziom”.

Jeszcze inny problem związany z Żydami podejmuje w swoim opowiadaniu Maria Konopnicka. „Mendel Gdański” to wzruszająca historia życia starego Żyda prowadzącego przez lata swój warsztat w Warszawie. Wychowuje samotnie wnuka Jakuba. Pewnego dnia dziecko wraca przerażone do domu, bo ktoś krzyknął za nim „Żyd! Żyd”. W dniu pogromu chłopak zostaje raniony kamieniem w głowę. Mendel zmienia swój stosunek do Polaków, z którymi czuł się emocjonalnie związany, „traci serce do tego miasta”, które odpłaciło mu niczym nieuzasadnioną nienawiścią za lata ciężkiej i uczciwej pracy.

Opowiadanie to było odpowiedzią Konopnickiej na falę antysemityzmu na ziemiach polskich, któremu po cichu sprzyjały władze carskie.

Powyższe przykłady świadczą o wadze kwestii żydowskiej w epoce nadzwyczaj szanującej naukę i wiedzę. Dyskutowano na temat asymilacji narodu żydowskiego, obrazowano ogromne szkody jakie niesie ze sobą wrogie nastawienie do tej nacji, próbowano na rozmaite sposoby zwalczyć stereotypowe uprzedzenia.