Nowela pozytywistyczna - „Antek” - cechy noweli na przykładzie „Antka” Bolesława Prusa

Nowela to jeden z podstawowych gatunków występujących w pozytywizmie. Jej wielka popularność spowodowana była możliwościami, jakie dawała autorowi jej zwięzła, lapidarna forma, w  której można było przedstawić w sposób przekonujący pewne powszechne problemy społeczne. Nowele pisali najwybitniejsi polscy pozytywiści: Henryk Sienkiewicz (np. „Sachem”, „Janko Muzykant”, „Szkice węglem”, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”), Eliza Orzeszkowa (np. „ABC”, ,,Dobra pani”), Maria Konopnicka („Miłosierdzie gminy”, „Nasza szkapa”) czy w końcu Bolesław Prus („Katarynka”, „Kamizelka”, „Antek”).

„Antek” to utwór, na przykładzie którego można wskazać podstawowe wyznaczniki gatunkowe noweli. Po pierwsze, tak jak większość tego typu tekstów, jest dziełem niewielkich rozmiarów, pisany jest prozą, ma zwartą konstrukcję i oszczędną narrację. Całość skoncentrowana została wokół postaci głównego bohatera i jego losów. Postaci drugoplanowe nie mają większego wpływu na przebieg wydarzeń, służą tylko dopełnieniu charakterystyki głównego bohatera. Pisarz rozbudowuje bezpośrednią relację o świecie przedstawionym, a wszelkie wątki poboczne grupują się wokół jednego wydarzenia, jasno zarysowany zostaje też punkt kulminacyjny – opuszczenie przez chłopca rodzinnej wsi.

Wszystkie przygody Antka są bezpośrednio związane z akcją i służą przedstawieniu historii chłopca. Zarówno jego dzieciństwo, jak i krótka szkolna edukacja, praktyka w kuźni, zamiłowanie do strugania figurek i wiatraków czy w końcu miłość do wójtowej doprecyzowują osobowość bohatera; odsłaniają przed naszymi oczyma kolejne problemy, z którymi musiał się zmierzyć i które ograniczały jego możliwości rozwoju, a więc: brak szansy zdobycia rzetelnej wiedzy, przesądne, zacofane środowisko, chciwość i egoizm nauczycieli oraz fachowców, brak zainteresowania uzdolnieniami chłopca przez otoczenie.

W przeciwieństwie do innych nowel pozytywistycznych „Antek” posiada otwartą kompozycję – nie znamy dalszych losów bohatera. Poza tym nowela dotyka istotnej ówcześnie kwestii społecznej: obrazuje los utalentowanych wiejskich dzieci, które nie mają szans, by zdobyć wiedzę i rozwinąć swoje zainteresowania, które są ignorowane przez zacofane – i pozostające wciąż jeszcze pod wpływem pogańskich zabobonów – otoczenie.

Nowela ma wyraźne zabarwienie społeczno-dydaktyczne, ilustruje ważny problem i sygnalizuje potrzebę zwrócenia na niego uwagi.