Stanisław Brzozowski „Płomienie” - recenzja utworu

Powieść Stanisława Brzozowskiego pt.: „Płomienie” ukazała się w 1908 roku – niemal dokładnie w tym samym czasie, w którym pisarz został oskarżony o współpracę z carską ochraną. Czasowy zbieg tych dwóch wydarzeń jest z dzisiejszej perspektywy szczególnie paradoksalny ze względu na treść powieści, rozbudowaną wokół tematu rosyjskiej rewolucji z początku XX wieku.

Występujący tutaj narrator pierwszoosobowy opowiada o wydarzeniach, z którymi zapoznał się jako dorastający chłopiec. Ich centralną postacią jest Michał Kaniowski, w przedakcji –  młody intelektualista, bardzo krytycznie ustosunkowany wobec swojej rodziny, która w jego oczach jest ostoją sarmackiej ciemnoty, intelektualnego bezwładu i bezowocnego zapatrzenia w pomnikową przeszłość, z jaką wiążą się społeczne pretensje zdeklasowanych szlachciców. Tę wizję rozciąga na całe społeczeństwo polskie, piętnując jego zaściankowość, ziemiański konserwatyzm mylony częstokroć z tradycjonalizmem, przede wszystkim zaś klerykalizm usiłujący panować nad wszystkimi sferami życia publicznego. Kaniowski podejmuje decyzję o wyjeździe na studia do Petersburga, gdzie zwiąże się z ruchem rosyjskich narodników, angażując się ostatecznie również w sławetny zamach na cara Mikołaja II.

Historycy literatury często nazywają „Płomienie” pierwszą polską powieścią intelektualną, utwór stał się bowiem katedrą ideowych dyskusji z przełomu XIX i XX wieku, obrazując ścierające się w tym czasie poglądy społeczne i koncepcje rozwoju narodowości polskiej. Brzozowski nie krył tutaj swych lewicowych sympatii, dopuszczając jednak do głosu również postaci z obozu konserwatywnego. U jego współczesnych najwięcej dyskusji wzbudziła bardzo specyficzna forma patriotyzmu zaprezentowana w powieści, wyrażająca się z jednej strony jako postawa szczerej troski wobec rozwoju polskiej narodowości i podniesienia statusu intelektualnego całego społeczeństwa, z drugiej jednak ustami Kaniowskiego wyrażał Brzozowski głęboki niesmak spowodowany klerykalnym charakterem kraju, otwarcie mówiąc, iż nie chce żyć w takim kraju.

Obok ogromnego waloru ideowego „Płomienie” prezentują również wysoką wartość literacką. Napisane bardzo wyrazistym, żywym językiem o wszelkich stopniach nasycenia emocjonalnego, wiernie oddają koloryt słownictwa chłopów, zderzony z rozmowami w salonie intelektualnym. Wartka akcja wzbogacona błyskotliwymi dialogami gwarantuje, iż pomimo tak daleko idącej inkrustacji powieści rozmaitymi koncepcjami filozoficzno-światopoglądowymi „Płomienie” czyta się jak powieść przygodową – z płomieniami na twarzy.