Anomia społeczna - ujęcie Durkheima i Mertona - charakterystyka

Definicja pojęcia anomii jest równoznaczna z brakiem norm społecznych lub ich zaniku. Anomia to stan świadomości jednostki, polegający na odrzuceniu pewnych przyjętych wartości oraz zastąpieniu ich poprzez chaotycznie skonstruowane popędy. Jednostka taka cechuje się całkowitym wyzbyciem się poczucia wspólnoty z grupa społeczną oraz wykluczeniem obowiązywania jakichkolwiek zobowiązań w stosunku do niej. Głównym uczuciem, przejawiającym się w procesie myślowym jednostki, jest egoizm, objawiający się skupieniem przede wszystkim na własnej osobie oraz przeświadczeniem o nieistnieniu konieczności odpowiadania przed kimkolwiek. 

W klasycznym ujęciu, zdefiniowanym przez Emile'a Durkheima, anomia społeczna to sytuacja, w której jednostki w ogromnej skali przestają odróżniać zachowania dobre i poprawne społecznie od tych złych. To objaw postępującego kryzysu moralnego. Do przyczyn występowania zjawiska anomii należy zaliczyć gwałtowne i dominujące przemiany społeczne, różnego rodzaju rewolucje, wojny domowe bądź postępujący kryzys natury ekonomicznej i gospodarczej. Anomia to wynik zarówno zaniku pewnych norm oraz rozprzestrzeniania się norm konkurencyjnych, wygodniejszych dla jednostki, aczkolwiek niekoniecznie moralnie bardziej wartościowych. Anomia w tym aspekcie nie jest wynikiem zmian o podłożu psychologicznym. Współcześnie jest traktowana bardziej jako przejaw zagubienia jednostki. Anomia różni się od dewiacji, gdyż celem jednostki jest postępowanie w taki sposób, jakby żadne normy nie obowiązywały. Stan anomii jest równoznaczny z wystąpieniem stanu napięcia. 

Według Roberta Mertona społeczeństwo wykształciło w sobie pięć typów reakcji na pojawianie się zjawiska anomii. Pierwsza z nich, konformizm, jest jednocześnie jedyna reakcją niedewiacyjną. Jest ona także najbardziej rozpowszechniona i najczęściej występująca wśród populacji na świecie. Polega ona bowiem, w dużym uproszczeniu, na zaakceptowaniu pewnych celów oraz środków do niech prowadzących. Konformizm jest przejawem zachowania typowego dla jednostek, nawet wskazane jest, aby takie formy postępowania dominowały, gdyż, w przeciwnym wypadku, system społeczny mógłby być zagrożony i przestał właściwie funkcjonować.

Drugi typ reakcji, czyli innowacja, to proces dążenia do osiągnięcia kulturowych celów poprzez wybieranie niedozwolonych lub nielegalnych środków. Oznacza ona w zasadzie, iż jednostka nie przeszła w pełni procesu socjalizacji. Innowacja jest elementem wspólnym wszystkich klas społecznych, dotyka także instytucje czy przedsiębiorstwa międzynarodowe. Jednakże największa tendencja do zachowań innowacyjnych nadal jest domeną niższych warstw społecznych, czyli najmniej spójnych zbiorowości pod względem strukturalnym.

Rytualizm z kolei polega w głównej mierze na odrzuceniu celów, małej ambicji jednostki, nieustannym zaniżaniu własnych poziomów i standardów. Jego przejawami są rutynowe zachowania oraz nadmierna eksploatacja teorii konformistycznej. Wszystkie te działania mają na celu zredukowanie pojawiającego się poczucia zagrożenia. Kolejna forma, czyli wycofanie, odrzuca wszelkie cele oraz środki służące do ich osiągnięcia oraz budowanie ośrodka życiowego poza społecznością. Jako przykład należy podać narkomanów, alkoholików lub włóczęgów. Ostatnia reakcja, bunt, jest obrazowana przez całkowite odrzucenie norm, wartości oraz środków. Jednocześnie powstaje chęć wykreowania nowego systemu wartości.