Vivente rege - Elekcja Zygmunta Augusta

W roku 1518 król Zygmunt I Stary poślubił księżniczkę z rodu Sforzów, Bonę. Oprócz niewątpliwego wkładu w rozwój kultury i gospodarki polskiej jej wielką życiową obsesją było zapewnienie swojemu synowi Zygmuntowi Augustowi elekcji po śmierci ojca.

Nieudane próby królowej Bony uczynienia z Mazowsza księstwa dziedzicznego powetowała sobie na Litwie, gdzie w roku 1529 bojarzy wybrali młodego królewicza Zygmunta Augusta na Wielkiego Księcia Litewskiego. Krok ten król przypłacił koniecznością wydania zapowiadanych od jakiegoś czasu kodyfikacji prawa zwyczajowego na Litwie, dokonaną w tym samym roku. Pomimo ustnych zapewnień sytuacja ta nie gwarantowała jednak w stu procentach sukcesu w elekcji królewskiej na wypadek śmierci Zygmunta Starego. Cel swój królowa osiągnęła na sejmie piotrkowskim, kiedy to zgodnie z jej wolą, z zaskoczenia, ale bez wyraźnego sprzeciwu zgromadzonych, posłowie dokonali elekcji Zygmunta Augusta na przyszłego króla Polski.

Sytuacja ta była bardzo niecodzienna, ponieważ aktualny władca wciąż żył i otrzymała nazwę tzw. elekcji vivente rege (dosł. „za życia króla”), czyli desygnacji swojego następcy przez panującego monarchę. W dniu 20. lutego roku 1530 w katedrze na Wawelu miała miejsce koronacja królewicza, której dokonał osobiście arcybiskup gnieźnieński Jan Łaski. Jednocześnie Zygmunt Stary został zobowiązany do wydania uniwersału potwierdzającego jednorazowość tego rodzaju sposobu wyboru króla – sejm potwierdził te ustalenia w roku 1538, przez co przypadek Zygmunta Augusta nie mógł w przyszłości stać się precedensem. Ostatecznie w roku 1548 Zygmunt I Stary umarł i – zgodnie z wcześniejszą koronacją – możliwość samodzielnego sprawowania władzy otrzymał Zygmunt II August.

W historii państwa polskiego pojawia się jeszcze jedna, tym razem nieudana, próba doprowadzenia do elekcji vivente rege. Miało to miejsce u kresu panowania Jana Kazimierza, który dostrzegł zgubny wpływ, jakie miała wolna elekcja na państwo, dokonywana przez skorumpowaną i dbającą jedynie o własne interesy szlachtę. Król, wobec zagrożenia szwedzkiego, próbował nakłonić posłów do akceptacji przedstawionego przez siebie kandydata na następcę tronu po uprzedniej swojej abdykacji, ale z czasem spór ten przerodził się w otwarty rokosz pod przewodnictwem skazanego na banicję hetmana Jerzego Lubomirskiego. Porażka wojsk wiernych królowi zmusiła go do zaniechania prób zastosowania elekcji vivente rege.