Sejm pacfikacyjny (1589 r.) - Elekcja viritim - projekt zmian w procedurze elekcyjnej Jana Zamoyskiego

W Rzeczpospolitej okresu wolnych elekcji z czasem niemal tradycją stała się konieczność zwoływania przez nowego króla tzw. sejmów pacyfikacyjnych, których główną rolą było uspokojenie (łac. pacificatio) sytuacji wewnętrznej w kraju oraz pojednanie zwaśnionych podczas procedury elekcyjnej stronnictw szlacheckich.

W obliczu wyraźnej polaryzacji nastrojów i sympatii politycznych wśród przedstawicieli stanu szlacheckiego związanych z trzecią w dziejach I Rzeczpospolitej elekcją władcy, która ostatecznie zakończyła się sukcesem Zygmunta III Wazy i porażką obozu habsburskiego, sejm pacyfikacyjny zwołany został na wiosnę roku 1589. W dniach od 6. marca do 23. kwietnia doprowadzono do wstępnej ugody, ale same obrady wywołały wiele kontrowersji.

Oprócz uchwalenia amnestii dla buntowniczych stronników Maksymiliana Habsburga głównym punktem obrad była dyskusja nad rewolucyjnym projektem zmian w przyszłej procedurze elekcyjnej, której autorem był kanclerz Jan Zamoyski. Jego pomysł przewidywał ogólnie rzecz biorąc realizację postulatów ruchu egzekucyjnego, sprowadzających się do sprecyzowania zasad wyboru króla w następnych elekcjach. Zamoyski proponował pozostawienie modelu głosowania „viritim” („mąż w męża”), czyli osobistego udziału w wyborze całości stanu szlacheckiego, ale chcąc ograniczyć rolę stronnictw magnackich, chciał wykluczyć z niego szlachtę tzw. nieposesjonatów. Kategorycznie sprzeciwiał się ponadto zwyczajowi przybywania na pole elekcyjne z własną armią, co bezpośrednio godziło w istotę wolności elekcji. Jego śmiałe postulaty sprowadzały się również do likwidacji sejmu konwokacyjnego, który w jego mniemaniu jedynie niepotrzebnie komplikował i wydłużał procedurę wyborczą i zastąpienie go sztywnym terminem, w którym po śmierci władcy miałby zebrać się sejm elekcyjny.

Największe różnice zdań wystąpiły jednak przy okazji podjęcia przez Jana Zamoyskiego próby ograniczenia grona kandydatów na króla polskiego jedynie do obywateli Rzeczpospolitej, czyli wykluczenia wszystkich opcji cudzoziemskich, co wywołało oczywisty sprzeciw stronników Habsburgów. Dodatkowo biskupi z terenów Królestwa domagali się wprowadzenia zasady, która miałaby pozbawić praw ubiegania się o tron także niekatolików.

Rezultatem wszystkich tych kontrowersji było fiasko projektu Jana Zamoyskiego i jego prób usystematyzowania procedury elekcyjnej w przyszłości mając na uwadze przykre doświadczenia pierwszych trzech wyborów. Sytuacja wewnętrzna w Rzeczpospolitej uległa jedynie nieznacznej poprawie.