I Proletariat - Wielki Proletariat

Choć rozwój polskiego ruchu socjalistycznego zdeterminowany był przez XIX wieczną industrializację, to jednak posiadał on cechy swoiste, odróżniające go od podobnych nurtów na zachodzie Europy.
Ziemie polskie znajdowały się pod zaborami – państwa zaborcze stosowały odmienną politykę względem społeczeństwa, obrane zostały odmienne drogi rozwoju ekonomicznego. Ponadto konflikt o naturze socjalnej nakładał się na różnice narodowe.

Wszystkie partie, zwłaszcza zaś te silnie zideologizowane zmuszone były do działalności podziemnej, tajnej. Wpływało to na zradykalizowanie postulatów szykanowanych idealistów (legalnie działające ruchy socjalistyczne na zachodzie Europy z czasem, coraz większy nacisk kładły na akcenty reformistyczne).

Pierwsze partie socjalistyczne pojawiać się zaczęły w  obrębie zaboru rosyjskiego oraz austriackiego. Wykształciły się one na bazie nieformalnych kółek zakładanych głównie przez inteligencję i studentów. Ludzie ci przesiąknięci rewolucyjną myślą rosyjską spod znaku narodnictwa (organizacja „Ziemia i Wola) propagowali swe poglądy wśród polskich robotników. Wraz z upływem czasu luźne kółka pasjonatów przeradzały się w coraz bardziej sformalizowane organizacje z zarysowanym planem działania i wyznaczonymi celami.

Pierwszy polski program o charakterze rewolucyjno-socjalistycznym pojawił się w roku 1879. Program brukselski (bo tak potocznie nazwane zostały Zasady Socjalno-Rewolucyjnego Stowarzyszenia Polaków) był dziełem młodych polskich socjalistów, w tym również Ludwika Waryńskiego. Pierwszy raz tekst ukazał się w czasopiśmie „Równość”. Program odwoływał się do modnych w owym czasie poglądów Karola Marksa – Zapowiadał rewolucję społeczną oraz podkreślał znaczenie międzynarodowej współpracy w walce robotników (tzw. internacjonalizm). Nie skupiano się w ogóle na kwestii niepodległościowej, bowiem została ona zmarginalizowana kosztem idei rewolucji. Wszakże doktryna przewidywała, iż po udanym przewrocie państwo będzie zanikać, jak każdy relikt świata burżuazyjnego. Następnych kilka lat po wydaniu programu brukselskiego Waryński był nękany przez policję i musiał uciekać z kraju.

Do Warszawy wrócił w roku 1882 i wtedy to założył Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię „Proletryat”. Zakres programowy był przedłużeniem założeń programu brukselskiego oraz Manifestu Komunistycznego Marksa. Postulowano m.in. likwidację prywatnej własności środków produkcji, wprowadzenie powszechnej oświaty, swobody politycznej, walkę o ustawodawstwo socjalne. Centralnym punktem była idea rewolucji. Metody, jakie zakładali socjaliści, miały charakter pokojowy (strajki, manifestację), ale jednocześnie nie wykluczano zastosowania przemocy (terror indywidualny). Hasła niepodległościowe oraz kwestie chłopskiezostały pominięte.

Walka z caratem toczyć się miała nie o wolną Polskę, lecz o świat bez wyzysku.
I Proletariat, nazywany również Wielkim, był pierwszą masową partią rewolucyjną na ziemiach polskich. Okres istnienia partii był jednak krótki. Dwa lata po powstaniu aresztowano większość działaczy. W roku 1885 odbył się proces 29 socjalistów, z których czterech skazano na karę śmierci. Ludwik Waryński zmarł po trzech latach więzienia. Rok 1886, pomimo starań Marii Bohuszewiczówny, wyznacza kres działalności pionierskiej organizacji.