Feudalizm - drabina feudalna - system feudalny - charakterystyka średniowiecznego feudalizmu

Procesy feudalizacji ogarnęły całą Europę Zachodnią w okresie stopniowego rozkładu państwa Karolingów. Od tego czasu szybko rozrastała się hierarchiczna drabina feudalna, na której szczycie stał zawsze suweren (senior), czyli władca posiadający bezpośrednią zwierzchność nad swoimi wasalami – książętami, baronami i wielkimi właścicielami ziemskimi – a ci z kolei nadawali ziemię swoim pomniejszym wasalom. Na samym spodzie średniowiecznej drabiny feudalnej znajdowali się chłopi, którzy w zamian za ochronę i możliwość dzierżawy ziemi byli zobowiązani do przeróżnych świadczeń na rzecz swoich seniorów (pańszczyzna, danina w naturze lub pieniądzu itp.). Pomimo jednak pierwotnej tożsamości, system feudalny w poszczególnych państwach Europy zachodniej ewoluował w odmienny sposób.

Typowym, podręcznikowym, przykładem skrajnie rozwiniętego feudalizmu jest państwo francuskie pierwszych Kapetyngów, które niejako ukształtowało się społecznie jeszcze w okresie sprawowania władzy przez ostatnich przedstawicieli rodu Karolingów.

Charakterystyczną dla wczesnośredniowiecznej Francji cechą jest bardzo słaba pozycja osoby króla, która poza tytularnymi i majestatycznymi prerogatywami nie posiadała już praktycznie żadnej władzy w państwie. Przejęta została ona przez największych wasali królewskich, którzy w swoich posiadłościach zachowywali szeroki wachlarz kompetencji, będąc nie do końca podporządkowani władzy centralnej. Do największych posiadaczy ziemskich tego okresu we Francji należeli m.in.: na północy – książęta Normandii i hrabiowie Flandrii, na południu – książęta Akwitanii, na wschodzie – hrabiowie Szampanii i książęta Burgundii oraz na zachodzie – właściwie w pełni niezależni książęta Bretanii, hrabiowie Tuluzy czy związani z Hiszpanią hrabiowie Barcelony. W swoich posiadłościach królewscy wasale byli ponadto seniorami dla swoich wasali, którzy swoją łączność z królem jako suwerenem mieli ograniczona praktycznie do minimum, co było typowe dla francuskiego feudalizmu.

Zatem władztwo Kapetyngów ograniczone było zasadniczo do tzw. domeny królewskiej w centrum kraju, która rozciągała się umownie pomiędzy Orleanem i Paryżem. Nieco odmiennie od pozostałych dzielnic ukształtowały się zasady feudalne w rządzonej przez potomków Skandynawów Normandii. Tam też, pomimo przyjęcia zasad hierarchiczności drabiny społecznej, w przeciwieństwie do reszty kraju zachowana została bezpośrednia zależność wojowników (nawet tych posiadających najmniejsze, niemal chłopskie gospodarstwa) od księcia (zwanego konug). Oprócz jurysdykcji poszczególnych pomniejszych właścicieli ziemskich ukształtowała się tam również centralna, podporządkowana księciu administracja, która czuwała nad całością spraw księstwa. System ten okazał się być stosunkowo sprawny i doprowadził niemal do zaniku – niezwykle powszechnych w pozostałych rejonach kraju i wyniszczających – wojen prywatnych oraz uzależnienia od władzy księcia kleru normandzkiego, który z tego względu w kwestii moralnej i organizacyjnej zdecydowanie przewyższał swoich francuskich odpowiedników.

W Anglii podstawy feudalizmu nie rozwinęły się początkowo tak wyraźnie jak na kontynencie z tego względu, że w tamtejszej sztuce wojennej stosunkowo niewielką rolę odgrywała jazda (np. we Francji wasale w zamian za nadanie ziemskie zobowiązani byli do służby wojskowej oraz stawienia się na wezwanie króla ze swoim rynsztunkiem – koń, zbroja, broń – w analogicznym otoczeniu swoich wasali), a ciężarem uczestnictwa w wyprawach wojennych obciążone było także chłopstwo. Jednak podstawę armii angielskiej stanowiła wciąż tzw. drużyna, czyli grupa regularnych żołnierzy utrzymywanych i towarzyszących władcy, która później ewaluowała tworząc zwarty stan rycerski (słowo „lord” w języku angielskim pierwotnie oznaczało „dawca chleba”).

Sytuacja społeczna w Anglii uległa wielkim przemianom po spektakularnej klęsce tradycyjnej piechoty angielskiej (ściślej: pospolitego ruszenia) z ciężką feudalną jazdą normandzką w bitwie pod Hastings z roku 1066. Wtedy to nowy król – Wilhelm Zdobywca – przeszczepił na grunt angielski podstawy francuskiego feudalizmu, rozpoczynając swoje rządy od nadania przybyłym ze sobą normandzkim rycerzom posiadłości ziemskich na wyspie. Sam Wilhelm zachował dla siebie siódmą część dóbr ziemskich, stanowiącą odtąd tzw. domenę królewską. Całe terytorium państwa uznano za własność królewską, którą władca w zamian za służbę wojskową oddaje w dzierżawę swoim  wasalom (wojownikom), a oni z kolei robią to samo wobec swoich wasali – tak ukształtowała się typowa feudalna drabina w średniowiecznej Anglii.

Jednak w odróżnieniu od systemu francuskiego, na Wyspach zachowana została (wzorem Normandii) bezpośrednia zwierzchność tzw. wasali drugiego stopnia, wolnych chłopów (ang. freeholderów) od króla, którzy zobowiązani byli do złożenia przysięgi wierności władcy w momencie obejmowania swojego nadania ziemskiego. W Anglii panowała więc zasada „Wasal mojego wasala jest moim wasalem”, co funkcjonowało odwrotnie na terenie Francji („Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”) – stąd tak słaba pozycja króla w państwie. Zwierzchność króla reprezentował dobrze rozbudowany aparat administracyjny i skarbowy, który zapewniał dochody do skarbu krajowego (oddzielnego od prywatnej szkatuły króla) i bezpośrednią łączność władcy ze swoimi poddanymi. Dziełem tegoż aparatu jest wykonany na potrzeby fiskalne wielki spis dóbr i dochodów ziemskich w Anglii, tzw. Księga Sądu Ostatecznego (ang. Domesday Book) z roku 1085/86.

Na Półwyspie Apenińskim feudalizm ukształtował się pod wpływem silnej inspiracji francuskiej, szczególnie na północy i w rejonie Alp, gdzie zamieszkiwali Longobardowie. Nominalny król longobardzki, pomimo posiadanego tytułu, nie posiadał praktycznie żadnej władzy nad podległymi sobie książętami (wasalami) – ogólnie jego pozycja była jeszcze słabsza niż w rozdrobnionej Francji. Nieco inna sytuacja miała miejsce w południowej części półwyspu, gdzie resztki swojej władzy zachowywało jeszcze Cesarstwo Bizantyjskie. Początkowo tradycyjne powiązania z prawem rzymskim skutecznie hamowały rozprzestrzenianie się feudalizmu, ale z czasem lokali dowódcy (tzw. dukasowie) coraz bardziej uniezależniali się od konstantynopolitańskiej metropolii, zacierając drastyczne różnice w sprawowanej przez siebie władzy z feudalnymi wzorami longobardzkimi.

Sytuacja zmieniła się diametralnie w XI wieku, kiedy to południowe Włochy opanowane zostały przez normańskich najeźdźców. Wtedy to zdobywcy wprowadzili tam wzorce zachodnioeuropejskiego feudalizmu, które obowiązywały na kontynencie przez całą epokę średniowiecza.

W niemieckiej części upadającego imperium karolińskiego feudalizm w swojej początkowej formie ewoluował w stronę modelu francuskiego, tzw. władza królewska była jedynie umowna, a poszczególni książęta w swoich państewkach posiadali bardzo szeroki zakres kompetencji. Diametralną jednak różnicą, która charakteryzowała feudalizm niemiecki, były separatystyczne dążenia poszczególnych pomniejszych władców ziemskich do usamodzielnienia swoich państewek według wcześniejszego podziału plemiennego – dla kontrastu, we Francji walki pomiędzy wasalami sprowadzały się ewentualnie do przejęcia władzy zwierzchniej, generalnie dążenia odśrodkowe były rzadkością.

Do najsilniejszych i najbardziej niezależnych księstw przyszłej Rzeszy Niemieckiej należały m.in.: Bawaria na południu, Saksonia na północy oraz Lotaryngia za zachodzie.