Kazimierz Jagiellończyk na tronie Polski i Litwy - Panowanie Kazimierza Jagiellończyka

Kazimierz Jagiellończyk urodził się w roku 1427 w Krakowie jako najmłodszy syn panującego króla Władysława Jagiełły. W chwili śmierci ojca w roku 1434 był jeszcze małoletni, więc korona przypadła jego starszemu, aczkolwiek dopiero 10-letniemu bratu, Władysławowi. Młody książę dorastał pod opieką krakowskiego biskupa, Zbigniewa Oleśnickiego.

W roku 1440 zostaje zamordowany Wielki Książę Litewski Zygmunt Kiejstutowicz, a pretendentów do objęcia po nim tronu jest co najmniej trzech, wśród nich książę Kazimierz, popierany przez panów polskich. Bojarzy litewscy niechętnie zapatrujący się na bliską unię polsko-litewską, postanowili wybrać właśnie brata króla Władysława III, licząc że pozwoli im to uzyskać większą niezależność. 29. czerwca roku 1440 w Katedrze Wileńskiej młody Kazimierz został wybrany Księciem Litewskim, co de facto oznaczało zerwanie unii personalnej pomiędzy Rzeczpospolitą w Litwą. Spokojne rządy Kazimierz sprawował jedynie cztery lata, bowiem w roku 1444 podczas wyprawy przeciwko Turkom zginął król Władysław III, zwany od tej pory (od miejsca swojej śmierci) Warneńczykiem. Naturalnym kandydatem do objęcie tronu po zmarłym władcy wydawał się jego młodszy brat, ale spory pomiędzy stronnictwami aż do czerwca roku 1447 utrudniały osiągnięcie porozumienia. Ostatecznie za cenę wydania aktu gwarantującego Litwie równorzędne z Rzeczpospolitą prawa w unii Kazimierz uzyskał zgodę panów na koronację, która odbyła się w Krakowie w dniu 25. czerwca roku 1447. Tym samym polsko-litewska unia personalna została wznowiona.

Pierwsze lata panowania Kazimierza Jagiellończyka upłynęły na stabilizacji sytuacji w państwie oraz walce z wielkimi ambicjami możnowładców, którzy pod wodzą Zbigniewa Oleśnickiego usiłowali wymóc na nowym królu szereg korzystnych dla siebie przywilejów. W końcu Kazimierz jednak został zmuszony do zatwierdzenia dotychczasowych przywilejów dla szlachty, co miało miejsce w Piotrkowie w roku 1453 – zrobił to, ponieważ potrzebował poparcia w zbliżającej się nieuchronnie wielkiej wojnie z Zakonem Krzyżackim.

W marcu roku 1454 do Krakowa przybyło poselstwo stanów pruskich, które niezadowolone z polityki wewnętrznej prowadzonej przez Zakon, domagało się od króla roztoczenia opieki nad Prusami. Formalnie stało się to 6. marca roku 1454, kiedy to Kazimierz Jagiellończyk wydał tzw. akt inkorporacyjny. Odpowiedź Krzyżaków mogła być tylko jedna – wojna. Do pierwszych starć doszło w Prusach, gdzie powstańcy skutecznie przeciwstawili się rycerzom zakonnym, wypierając ich z większości miast i zamków. Zgodę na wymarsz pospolitego ruszenia na północ król okupił kolejnymi przywilejami wydanymi w Cerkwicy i Nieszawie, które to osłabiały władzę monarszą na rzecz magnaterii i szlachty. Polska armia przegrała jednak z kretesem bitwę pod Chojnicami we wrześniu roku 1454, która uwypukliła słabość polskiego pospolitego ruszenia i braki finansowe.

Walki na Pomorzu przeciągały się i żadna ze stron nie potrafiła uzyskać znaczącej przewagi. W roku 1461 do walki z Krzyżakami sprowadzone zostały oddziały zaciężne dowodzone przez Piotra Dunina. Przełomowym dla dalszych losów konfliktu okazało się być zwycięstwo polskiej floty kaperskiej nad okrętami krzyżackimi w bitwie na Zalewie Wiślanym w roku 1463, po której to kolejne krzyżacki punkty oporu dostawały się w ręce polskie. Trzy lata później, w obliczu zupełnej klęski, Krzyżacy poprosili o pokój. Podpisano go w Toruniu w dniu 19. października roku 1466. Na jego mocy do Polski wracało całe Pomorze Gdańskie oraz tzw. Prusy Królewskie, a pozostała część Prus, czyli tzw. Prusy Zakonne, zostawały przy Krzyżakach jako lenno korony polskiej.

W drugiej połowa XV wieku dzięki rozwiązaniu kwestii krzyżackiej Kazimierz Jagiellończyk mógł się skupić na prowadzeniu umiejętnej polityki dynastycznej w celu zapewnienia swojej dynastii jak najlepszej pozycji wśród rodów europejskich. Udało mu się m.in. osadzić swojego syna Władysława na tronie w Czechach (1471), ale z kolei próba obsadzenia tronu węgierskiego już mu się nie powiodła; ostatecznie w roku 1490 królem Węgier został jednak Władysław.

Ostatni etap panowania Kazimierza Jagiellończyka to rozkwit idei polskiego parlamentaryzmu. Trwale wyodrębniły się Senat oraz Izba Poselska, prężnie działały ponadto sejmiki ziemskie – oznaczało to dalsze wzmocnienie pozycji szlachty w Rzeczpospolitej, co odbywało się kosztem króla. Dynamiczny rozwój przeżyła wówczas również polska kultura, której lokalnymi centrami stały się dwory szlacheckie i magnackie na terenie całego kraju. Korzystne zmiany miały miejsce w procesie edukacji, której ciężar spadł na szkoły klasztorne, a coraz powszechniejsze stawały się wyjazdy młodzieży na studia zagraniczne. W okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka działali i tworzyli m.in. Jan Długosz, Grzegorz z Sanoka, Wojciech z Brudzewa, Wit Stwosz czy Jan z Głogowa.

Kazimierz Jagiellończyk zmarł w dniu 7. czerwca roku 1492 w Grodnie, jego sarkofag spoczął w krypcie wawelskiej. Król doczekał się jednak bardzo licznego potomstwa – w sumie trzynaścioro, z czego czterech (Władysław, Jan Olbracht, Aleksander i Zygmunt) spośród sześciu synów zostało królami (dwóch pozostałych poświęciło swoje życie Bogu; Kazimierz został nawet świętym!). Na uwagę zasługuje fakt, iż wszystkie dzieci miał z jedną żoną (co w średniowieczu wcale nie było takie oczywiste), Elżbietą Rakuszanką, nazywaną „Matką królów”.