Panorama społeczeństwa polskiego przedstawiona w „Potopie” Henryka Sienkiewicza

Henryk Sienkiewicz przedstawił w „Potopie” szeroką panoramę społeczeństwa polskiego. Autor zobrazował wszystkie warstwy społeczne zamieszkujące siedemnastowieczną Polskę, ich sytuację życiową, obyczaje oraz cechy charakterystyczne. Poczynając od najwyżej ustawionej w hierarchii grupy społecznej, sportretował arystokrację, magnaterię, szlachtę, duchowieństwo, mieszczaństwo oraz chłopów.

Arystokracja była to najwyższa warstwa społeczna, ludzie najbogatsi, trzymający władzę w kraju. Byli wykształceni, stali na czele reprezentowanych przez siebie organizacji. W swoim postępowaniu kierowali się zawsze dobrem ojczyzny. Krytykowali postawę magnatów podczas wojny polsko-szwedzkiej. Do przedstawicieli arystokratów w „Potopie” zaliczamy: króla Polski Jana II Kazimierza Wazę i jego żonę Marię Ludwikę Gonzaga de Nevers, dworzan królewskich: Ługowskiego i Tyzenhauza, nuncjusza papieskiego, księdza prymasa Leszczyńskiego, kanclerza królowej – księdza Wydżga, kanclerza koronnego Korycińskiego oraz przybocznego królowej Francuza de Noyers.

Koleją warstwą społeczną była magnateria, najwyższa klasa szlachty. Byli do ludzie bogaci, posiadający liczne majątki, skupiające w sobie wielkie dwory, posiadłości, biżuterię i inne bogactwa. Magnaci stanowili przeciwieństwo arystokracji. Byli zdrajcami narodu. W swoich działaniach dążyli do upadku Rzeczypospolitej. Zawierali sojusze ze Szwedami. W powieści Sienkiewicza w większości byli to ludzie egoistyczni, dbający jedynie o własne interesy. Nie angażowali się w sprawy Polski. Autor wyróżnił także nielicznych przedstawicieli tej grupy społecznej, którzy byli patriotami i zastawili swoje majątki, by mieć pieniądze na walkę o dobro kraju, np. Sapieha. Magnaci pozytywni w powieści to Paweł Sapieha, Jerzy Lubomirski, Jan „Sobiepan” Zamoyski, natomiast magnaci negatywni to Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, bracia Opalińscy.

Szlachta w siedemnastowiecznej Polsce była bardzo zróżnicowana. Należeli do niej zarówno ludzie bogaci, jak i ubodzy. Autor podzielił w „Potopie” szlachtę na dwie grupy: zamożną szlachtę oraz szlachtę zaściankową, tzw. szlachtę laudańską.

Przedstawiciele pierwszej grupy w większości brali udział w walkach narodowowyzwoleńczych. Prezentowali wartości patriotyczne i moralne. Brali udział w pospolitym ruszeniu. Byli gotowi walczyć do końca i poświęcić życie za ojczyznę. Nigdy nie poddawali się, nadzieję dla Polski widzieli do końca, do ostatniego żołnierza pozostałego na polu walki.

Jednakże pośród nich znajdowali się również tacy, którzy byli w stanie podpisać kapitulację Wielkopolski i poddać się Szwedom, by móc w spokoju powrócić na swoje posiadłości. Wielu przedstawicieli szlachty zamożnej, nie widząc szans na wygraną Polski, przechodziło na stronę Karola X Gustawa: „Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można”. Szlachtę zamożną w „Potopie” reprezentowali: Onufry Zagłoba, Stanisław Skrzetuski, Andrzej Kmicic oraz Michał Wołodyjowski.

Szlachta laudańska byli to szczerzy patrioci, żołnierze oddani walce w obronie króla Jana Kazimierza i Rzeczypospolitej. Byli wierni ojczyźnie, waleczni i rycerscy. Stanowili mniejszość szlachecką, wielu z nich było w podeszłym wieku, pamiętali jeszcze czasy Stefana Batorego. Przedstawiciele szlachty zaściankowej w utworze Henryka Sienkiewicza to patriarcha zaścianka Pakosz Gasztoft, Józwa Butrym, Kasjan Butrym.

Zakonnicy i księża odegrali szczególną rolę podczas obrony Jasnej Góry. Henryk Sienkiewicz napisał powieść nie tylko o walce w obronie ojczyzny, ale również religii. Polacy, jako kraj katolicki, miejsca takie jak Jasna Góra uznawali za święte. Paulini, z pomocą Polaków i Maryi, przez czterdzieści dni walczyli w obronie klasztoru na Jasnej Górze. Wykazali się wielką odwagą, wiarą i patriotyczną postawą. Na czele duchowieństwa stał Ojciec Augustyn Kordecki, który jest postacią historyczną powieści.

Wszyscy mieszczanie w „Potopie”, bez wyjątku, reprezentowali wartości patriotyczne i stanęli w obronie Rzeczypospolitej. Brali udział w pospolitych ruszeniach, byli aktywni i waleczni.

„O mieszczanach tylko słyszał Kmicic, iż dawnych czasów, pogrążonej ojczyzny i króla żałują; Mówiono też, że cechy miały broń ukrytą, zwłaszcza płatnerze, rzeźnicy, kuśnierze i potężny cech szewiecki; przy lada pomocy z zewnątrz, gotowi by byli na Szwedów uderzyć”.

Przedstawiciele mieszczan w powieści „Potop” to Jacek Brzuchalski z Częstochowy, mieszczanie warszawscy, lwowscy oraz męczeńscy.

Chłopi to ostatnia i najbardziej zaangażowana w obronę ojczyzny i króla Jana II Kazimierza Wazy grupa społeczna. Byli wierni i do końca oddani królowi. Bez względu na wiek wykazywali się walecznością i bohaterstwem. Organizowali partie partyzanckie. Zgłaszali się na ochotników do każdej pojedynczej bitwy. Nie zabrakło ich podczas obrony klasztoru na Jasnej Górze, obrony Warszawy oraz w walkach na Podkarpaciu.

„Chłopi bowiem po równi ze szlachtą i mieszczany wyciągnęli do lasów. Lud z gór, lud z puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedom po drodze, napadał na mniejsze prezydia, wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły krwią szwedzką”.

Chłopi w „Potopie” występowali, jako bezimienni obrońcy kraju. Na szczególną uwagę zasługują górale tatrzańscy, którzy ratowali swojego króla w górach i strzegli go podczas dalszej podróży. 

Sienkiewicz podkreślił w „Potopie” zaangażowanie wszystkich Polaków w walkę o wolność ojczyzny. Polacy, nie zważając na dzielące ich różnice społeczne, zjednoczyli się, by razem pokonać wrogie wojska i przywrócić honor Rzeczypospolitej.