Monarchia stanowa w Anglii - geneza parlamentaryzmu

Anglia jest krajem, który w historii wyróżnia się szczególnie systemem politycznym i społecznym na tle pozostałych państw Europy. Wystarczy wspomnieć, że już gdy w czasach, kiedy całą kontynentalną Europę opisywało stwierdzenie „Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, Anglia wykształciła zgoła inny system: „Wasal mojego wasala jest moim wasalem”. Do tego obowiązywał również porządek pośród istniejących stanów, z których każdy miał swoje ściśle określone uprawnienia i powinności, nad którymi czuwał jako nad całością monarcha.

Pewne zmiany wprowadzić próbował Henryk II w kwestiach podatków oraz nominacji na różne stanowiska. W roku 1164 podjął się on wydania tzw. konstytucji klaredońskich, które zobowiązywały duchowieństwo do oddania się pod jurysdykcję monarchy. Odbierało to klerowi możliwość sądzenia samych siebie według prawa kanonicznego, a zarazem obsady różnych stanowisk wedle własnego uznania. Również na rycerstwo nałożono tzw. „podatek od tarczy”, z którego dochód przeznaczony miał być na powstanie profesjonalnej armii zaciężnej. Henryk II podjął się również reformy sądownictwa, wprowadzając do sądu 12 przysięgłych spośród miejscowej ludności, których zadaniem było badanie spraw dotyczących majątku i spraw karnych. Oni też zeznawali przed sędzią królewskim, do którego należało wydanie wyroku. Liczne i i daleko posunięte zmiany nie podobały się stanom uprzywilejowanym i tym, w które uderzały reformy królewskie, stąd też spiskowano przeciw władcy.

Następcą Henryka II był sławny król Ryszard Lwie Serce, kojarzony przede wszystkim z wyprawami krzyżowymi, które zresztą – ku niezadowoleniu poddanych - finansowało królestwo. Zdarzyło się nawet, iż Ryszard Lwie Serce musiał zostać wykupiony z niewoli za wysoką sumę. Jego brat, Jan bez Ziemi, który sprawował władzę w kraju w zastępstwie przebywającego w odległych krajach Ryszarda, stracił wiele ziem na rzecz Francji i ściągnął na siebie klątwę papieską, która zmusiła go do ukorzenia się przed Watykanem. Zadośćuczynieniem miała być ogromna jak na tamte czasy suma 1000 funtów, którą każdego roku Anglia miała płacić państwu kościelnemu. Wszystko to budziło sprzeciw całego społeczeństwa. Baronowie, duchowieństwo oraz mieszczanie zrzeszyli się w walce przeciwko Janowi bez Ziemi i wymusili na nim podpisanie tzw. Wielkiej Karty Wolności. Był to przywilej, na mocy którego król nie miał prawa nakładać nowych podatków bez zgody Rady Królewskiej, w skład której mieli wchodzić prałaci oraz baronowie. Wprowadzono również zakaz wtrącania kogokolwiek do lochu bez wyroku sądowego. Dużą swobodę otrzymały również miasta i duchowieństwo. Te pierwsze mogły handlować ze sobą na wolnym rynku, a kler mógł swobodnie kształtować swoje stosunki wewnętrzne według prawa kanonicznego. W razie łamania praw przez króla społeczeństwo mogło wypowiedzieć mu posłuszeństwo i wystąpić przeciw niemu zbrojnie.

Sytuację tę postanowił odwrócić Henryk III (1216 – 1272), który wprowadził w życie politykę fiskalną, która mocno godziła w finanse społeczeństwa. Henryk III wykazał się zresztą także nadzwyczajnym zamiłowaniem do obcokrajowców, których wyraźnie faworyzował. Było to wbrew możnowładztwu i szlachcie, przyzwyczajonych do swobód, więc, by zaradzić buntowi, król zdecydował się na oddanie władzy Radzie, w skład której miało wchodzić 15 baronów. To z kolei nie podobało się baronom, którzy znajdowali się poza Radą, a do ich protestu przyłączyło się również rycerstwo i mieszczaństwo. Buntownicy zajęli Londyn i w 1265 roku powołali Radę Królewską, w której mieli zasiadać nie tylko baronowie, ale i przedstawiciele duchowieństwa oraz rycerstwa i mieszczaństwa. Z czasem wyodrębniły się z niej dwie  izby parlamentarne, obradujące osobno: Izba Lordów (skupiająca prałatów i baronów) oraz Izba Gmin (skupiająca drobne rycerstwo i przedstawicieli miast).

Kolejny władca, Edward I (1272 – 1307) nadał parlamentowi istotne prerogatywy, zatwierdził mianowicie, iż bez zgody obu izb nie będzie mógł wprowadzać nowych podatków.

Dalsze przywileje angielski parlament uzyskał za rządów Edwarda III (1327 – 1377). Chcąc rozpocząć wojnę z Francją, zmuszony został prosić parlament o dalsze finansowanie w zamian za rozszerzenie możliwości ustrojowych obu izb. Zgodnie z ustaleniami parlament otrzymał możliwość wydawania własnych ustaw, a zarazem stawał się najwyższym sądem, zajmującym się przede wszystkim przestępstwami urzędników.

Ustanowiono zatem formę współzarządzania sprawami kraju przez dwie izby: Izbę Lordów i Izbę Gmin oraz przez króla. Podkreślić jednak należy, iż z czasem to właśnie parlament stawał się coraz ważniejszym podmiotem w polityce wewnętrznej Anglii.