Biali i czerwoni - powstanie styczniowe. Układ sił przed powstaniem styczniowym

Kiedy Imperium Rosyjskie zakończyło wojnę krymską (1853-1856) wychodząc z niej jako strona przegrana, a wkrótce car Aleksander II Romanow został zmuszony do przeprowadzenia w państwie działań reformujących ustrój, Polacy wzięli to za dobrą kartę, uznając iż Rosja jest wewnętrznie słaba, co stanowi doskonały moment na przeprowadzenie powstania narodowego. Stąd też rozpoczęto przygotowania do działań, które miałyby przynieść Polsce niepodległość.

Pierwsze organizacje spiskowe powstawały na terenie Polski już na początku roku 1856. Wystarczy choćby wspomnieć o Uniwersytecie Kijowskim, gdzie utworzony został tzw. „Ogół”, z którego następnie wykształcił się Związek Trojnicki, działający w jeszcze większej konspiracji. Organizacja ta poszukiwała kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i wspierał wszelkie idee dążące do powstania narodowego. Kolejnym silnym ośrodkiem, w którym rodziły się i dobrze prosperowały organizacje konspiracyjne był sam Petersburg. Tutaj aktywni i dobrze zorganizowani byli oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego. Zygmunt Sierakowski założył tam Koło Oficerów Polskich. Konspiracyjnych organizacji nie mogło braknąć również w Warszawie, gdzie w roku 1857 w Akademii Medyko-Chirurgicznej, ale i w Szkole Sztuk Pięknych zaczęły się rodzić tajne koła młodzieżowe. W roku 1858 na tereny Warszawy przybył niejaki Narcyz Jankowski, który przysłużył się zakładając najpierw kilka konspiracyjnych kółek młodzieżowych, a później je integrując i przeprowadzając tajne szkolenia wojskowe.

Należy przy tym wszystkim zauważyć jednak, iż zdanie na temat ewentualnego powstania narodowego były w społeczeństwie podzielone. Zdania te skupiały się przede wszystkim wokół trzech frakcji politycznych, z których każda oferowała nieco inną wizję przyszłości. I tak jedną ze stron była arystokracja i burżuazja z Aleksandrem Wielkopolskim na czele, która to widziała Polskę w kształcie i stanie międzynarodowym sprzed roku 1830 do czego chciano dojść drogą reform i współpracy z Rosją. Druga opcja, zwana Stronnictwem Białych, a składająca się przede wszystkim z liberalnej szlachty oraz mieszczaństwa, sprzeciwiała się rychłemu wybuchowi powstania. Kierowali oni swój wzrok raczej ku reformom prowadzonym w sposób zdecydowanie pokojowy. Zupełnie innego zdania było Stronnictwo Czerwonych, które w porównaniu do swoich konkurentów politycznych zdawało się bardzo skrajne. Głosiło ono wszak hasła odbudowy ojczyzny w przedrozbiorowych granicach, przy czym odbudowa ta miała mieć charakter powstania zbrojnego. Reprezentacją ostatniego obozu byli studenci, inteligenci oraz oficerowie tacy jak choćby Jarosław Dąbrowski, Zygmunt Podlewski, czy wspomniany założyciel Koła Oficerów Polskich - Zygmunt Sierakowski).

Nim jednak doszło do działań wojennych związanych z powstaniem narodowym, Polacy chętnie sięgali po narzędzie jakim były manifestacje. 11 czerwca 1860 roku z pogrzebu wdowy po generale Józefie Sowińskim, który zasłynął z obrony Woli w 1831 roku, wytworzyła się demonstracja patriotyczna, w której udział wzięło kilkanaście tysięcy osób. Kolejne podobne demonstracje wybuchały w październiku 1860 roku (z okazji zjazdu trzech królów do Warszawy), w listopadzie (świętując w ten sposób rocznicę powstania listopadowego) oraz 25 lutego 1861 roku, kiedy to tłumy zgromadzone w demonstracji czciły w ten sposób pamięć o trzydziestej rocznicy bitwy pod Olszynką Grochowską. Należy jednak wspomnieć, iż większość ze wspomnianych manifestacji kończyła się krwawą reakcją ze strony wojsk rosyjskich.

Po stronie rosyjskiej stała jednak większa siła militarna, nie tylko jako całego imperium, ale samym faktem stacjonowania wojsk carskich na terenie Królestwa Polskiego. Przed wybuchem powstania było ich około 100.000 żołnierzy, którzy rozlokowani byli w 180 miejscach, więc kontrolowali znaczną część państwa (co prawda po wybuchu powstania skupiono ich w zaledwie 42 miejscach, co miało stworzyć kilka silniejszych punktów oporu rosyjskiego, jednak z drugiej strony dało to większą swobodę poruszania się powstańcom).