Nowe ideologie i doktryny polityczne XIX wieku. Przemiany świadomości Europejczyków

XIX wiek był okresem wielkich przemian gospodarczych, społecznych, a także ideologicznych. Jedne zmiany niosły za sobą kolejne, przyczyniając się do powstawania nowych grup społecznych, a w związku z tym także sił politycznych walczących o swoje miejsce w państwie.

W wyniku silnego uprzemysłowienia świata w XIX wieku powstała nowa grupa społeczna – robotnicy. Grupa ta była mocno wyzyskiwana przez właścicieli fabryk, jej członkowie żyli w trudnych warunkach, pracowali ciężko, zarabiając przy tym niewiele. Z czasem zaczęli czuć się coraz bardziej pokrzywdzeni, co doprowadziło do ich konsolidacji i coraz częstszego wysuwania żądań.

W ten sposób narodził się m. in. socjalizm naukowy, zwany również marksizmem, reprezentowany przez dwóch niemieckich myślicieli: Karola Marksa oraz Fryderyka Engelsa. Przeciwstawiali się oni wyzyskowi społecznemu, postulowali wprowadzenie wspólnoty pracy i własności środków produkcji, co wg socjalistów miało prowadzić do zlikwidowania nierówności w społeczeństwie. Zwolennicy marksizmu twierdzili, że jedyną drogą do zmiany jest walka zbrojna o charakterze rewolucyjnym, której główną siłą miał być proletariat (czyli robotnicy).

Podobne żądania wysuwali Klaudiusz Saint-Simon, Robert Owen oraz Karol Fourier, przedstawiciele nurtu socjalizmu utopijnego. Tak jak marksiści, pragnęli zlikwidowania własności prywatnej i uspołecznienia środków produkcji, jednakże - w przeciwieństwie do nich - swoje cele chcieli osiągnąć drogą pokojową, na zasadzie porozumienia z działaczami kapitalistycznymi.

W opozycji do wszystkich odmian socjalizmu powstał nurt zwany nacjonalizmem. Nie głosił on równości wszystkich ludzi na świecie, ani też walki klas. Wręcz przeciwnie – zwolennicy nacjonalizmu twierdzili, iż to naród jest główną wartością i to o jego interesy powinni dbać wszyscy obywatele. Owym interesom miały być podporządkowane wszelkie działania, wszelkie kwestie moralne, społeczne oraz polityczne. Na piedestał wynoszono różnych bohaterów, którzy zasłużyli się dla dotychczasowej historii kraju, języka narodowego czy kultury.

Pomiędzy nacjonalizmem a socjalizmem zaistniał nowy ruch, zwany chrześcijańską demokracją. Jego powstanie wiązało się z koniecznością ustosunkowania się do nowych warunków politycznych i społecznych, jakie zaistniały w Europie w XIX wieku, przez Kościół. Założenia chrześcijańskiej demokracji opierały się na poglądzie, iż państwo ma zagwarantować takie rzeczy jak własność prywatna, chronić ją, a zarazem władza nie powinna przechodzić obojętnie obok problemów obywateli. Musi stać na straży robotników, by ustrzec ich przed wyzyskiem ze strony pracodawców. Co istotne, droga, prowadząca do spełnienia tych postulatów, musiała być w pełni pokojowa, papież zupełnie odcinał się od rewolucyjnych nastrojów głoszonych przez inne grupy.

Nowe ideologie i ruchy społeczne na stałe zadomowiły się w społeczeństwach wielu państw. Do dziś w programach części z nich możemy odkryć dawne idee. W Korei Północnej wciąż gości socjalizm (komunizm), na Bałkanach wybucha wiele konfliktów o podłożu nacjonalistycznym.

Najbardziej skrajnym przykładem są rządy, wywodzących się z grupy socjalistów, Stalina i Lenina, w komunistycznym Związku Radzieckim, który zagrażał światowemu pokojowi przez zdecydowaną większość XX wieku. Natomiast Hitler, w swej żądzy ustanowienia władzy rasy panów (Niemców), rozpętał drugą wojnę światową. W jej ramach realizował swoje nacjonalistyczne pobudki, eksterminując przy tym wiele narodowości. Chrześcijańska demokracja zaś funkcjonuje do dzisiaj, jako jedna z głównych sił politycznych w wielu krajach, również w Polsce, gdzie reprezentują ją potomkowie Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego (np. dzisiejsze Prawo i Sprawiedliwość).