Henri Bergson - Intuicjonizm Bergsona - charakterystyka

Filozofia Henri Bergsona kształtowała się w opozycji wobec założeń pozytywizmu, przyznających rozumowi prymarną funkcję w poznaniu i odbiorze świata. Uważał co prawda, iż ludzki intelekt jest główną dźwignią postępu cywilizacyjnego i naukowego, zwrócił jednak uwagę na pewne obszary niemożliwe do logicznej analizy, dostępne jednak ludzkiej świadomości.

Najbardziej istotną barierą dla racjonalnego poznania rzeczywistości była jej ciągła płynność i zmienność, wobec której wiedza czysto rozumowa stale musiała być niepełną, wymagającą ciągłych uzupełnień i modyfikacji. Samo zrozumienie własnego błędu i dostrzeżenie braków w oglądzie rzeczy było zaś procesem na tyle długotrwałym, iż w jego trakcie obiekt zmieniał się ponownie, pozostając dla intelektu nieuchwytnym. Ograniczeniem umysłu była również jego skłonność do systematyzowania rozmaitych zjawisk i przypisywania ich do konkretnego, sztucznie utworzonego porządku, który miał ułatwić człowiekowi ogarnięcie całości rzeczywistości. Pociągało to jednak za sobą upraszczanie rzeczy i bytów tak, by pasowały do narzuconej im miary, stąd ich ogląd pozostawał zawsze zniekształcony, subiektywny i niepełny.

W poszukiwaniu właściwej metody poznawczej Bergson zwrócił się w kierunku irracjonalnej filozofii św. Augustyna kładącej nacisk na metafizyczny charakter Boga, którego za pomocą władz intelektualnych nie jesteśmy w stanie pojąć, ani nawet w przybliżeniu wyobrazić Go sobie. Jedyną metodę kontaktu z rzeczywistością transcendentalną miało wobec tego stanowić odrzucenie ograniczeń konstruowanych przez analityczny intelekt i oddanie się władzy irracjonalnego uczucia, czystej wiary wolnej od poszukiwania związków przyczynowo-skutkowych i przyziemnie rozumianego sensu. Bergson rozszerzył tę metodę poznawczą nie tylko na kontakt z rozmaicie rozumianym bytem absolutnym, ale również na przyrodę, która kieruje się instynktem, nie zaś logicznymi założeniami, jakie próbuje narzucać jej nauka. Irracjonalnego pędu natury nie można zaś pojąć inaczej, jak poprzez czysto intuicyjne „odczuwanie” kierujących nim sił i poddanie się własnemu instynktowi, który podsuwa nam częstokroć rozwiązania i odpowiedzi niespójne z żadnym systemem logicznym, z niejasnego powodu sprawiające jednak wrażenie słusznych.

Bergson zdefiniował wymykające się logicznej analizie prawa kierujące światem nieco szerzej, niż tylko jako tradycyjnie pojmowany instynkt – dla ich określenia używał sformułowania „élan vital” oznaczającego „pęd życiowy”, który wykluczał zarówno kategorie ślepej i pozbawionej kontroli ewolucji, jak i racjonalnego porządku. Dla ich zrozumienia również ludzka świadomość musiała kierować się władzami leżącymi pośrodku tych dwóch systemów, czysty instynkt pozostawał bowiem bliżej życia i jego pierwotnego znaczenia, nie posiadał jednak zdolności do autorefleksji i sam w sobie był bezużyteczny; intelekt z kolei potrafił pojmować rzeczy, ale w swojej czystej formie pozostawał skupiony jedynie na ich technicznej powierzchni. Wartością łączącą te dwie zdolności człowieka miała być właśnie intuicja, rozumiana jako ufne zagłębienie się we własnej świadomości.