Republika rzymska - historia i ustrój

Tradycja podaje, że Romulus, pierwszy król Rzymu, założył Wieczne Miasto 21. kwietnia 753 r. p.n.e. Do 510 r. p.n.e. sześciu kolejnych władców obwoływano królami. Wreszcie, zmęczeni despotyzmem i tyranią ostatniego z nich - Tarkwiniusza Pysznego - mieszkańcy Rzymu przerwali przeszło dwustuletnią ciągłość monarchii. Wygnali Tarkwiniusza, a zaproponowany przez nich ustrój zwany republiką (łac. „res publica” – rzecz publiczna, rzecz pospolita, a więc coś, co należy do wszystkich) przetrwał aż do 27 r. p.n.e., kiedy senat uznał Gajusza Oktawiusza za „wywyższonego przez bogów” (łac. „augustus”) cesarza.

Jak zawsze tam, gdzie mieszają się interesy bogatych i biednych, także w republice rzymskiej arystokracja (patrycjusze) wadziła się z plebejuszami. Ci ostatni, choć wolni, nie mieli początkowo żadnych praw obywatelskich. Ponadto zabronione były mezalianse (od połowy V w. p.n.e.), a nawet najbogatsi kupcy i rzemieślnicy nie mogli stać się częścią rzymskiej elity. Z biegiem lat rozwarstwienie i podziały zarysowywały się coraz wyraźniej, aż w końcu w 494 r. p.n.e. rzymski lud zbuntował się (tzw. pierwsza secesja plebejuszy). Ratując sytuację, patrycjusze zgodzili się powołać stanowisko trybunów ludowych – urzędników, reprezentujących interesy ludu przed senatem.

Do kolejnego konfliktu doszło w 449 r. p.n.e., a jego wynikiem było ustanowienie tzw. Prawa Dwunastu Tablic – pierwszej kodyfikacji prawa rzymskiego, regulującej istotne dla plebejuszy kwestie (określająca m.in. prawa sąsiedzkie, gospodarcze i cywilne obywateli). Wreszcie, w wyniku trzeciej secesji plebejuszy z 289 r. p.n.e., patrycjusze wydali zgodę na stanowienie przez lud ustaw w ramach zgromadzeń ludowych. Jakiś czas później, w II w. p.n.e., z najbogatszych plebejuszy wyłoniła się nowa grupa społeczna, ekwici, która z powodzeniem rywalizowała z patrycjuszami o wpływy w republice.

Równolegle z konfliktami wewnętrznymi republika toczyła zacięte zmagania z sąsiadami. Mniej więcej do połowy III w. p.n.e. Wieczne Miasto objęło swymi wpływami, a później ostatecznie podporządkowało sobie, ludy z całego Półwyspu Apenińskiego. By ułatwić przemarsz i aprowizację wojsk, a jednocześnie zapewnić stały dopływ towarów i ludzi dla rozrastającego się miasta, zdecydowano się budować drogi i akwedukty.

W wyniku wojen punickich, a także konfliktów z potęgami świata greckiego (rozgromienie Macedończyków i Selucydów) republika zdobyła prowincje daleko poza Italią, umacniając swą pozycję pierwszego mocarstwa ówczesnego świata. Potężna armia, od końca II wieku p.n.e. zawodowa, z której słynęła republika, stała się zalążkiem jej upadku. 

I wiek p.n.e. przyniósł republice bunty sprzymierzeńców. Zacięte i wyniszczające bitwy toczyły się od Hiszpanii po Azję Mniejszą. W 73 r. p.n.e. Italią wstrząsnęło powstanie niewolników, którymi dowodził Spartakus. Patrycjuszowskie rody knuły przeciwko sobie, a armia rzymska walczyła nie tylko z wrogami zewnętrznymi, lecz także, z imieniem swych wodzów na ustach, z rodakami – politycznymi przeciwnikami.

Kres zamieszkom położyły śmiałe działania Pompejusza, zwanego przez Rzymian Wielkim. Zwyciężył wojska Mitrydatesa, króla Pontu, zajął selucydzką Syrię i Jerozolimę, a Kapadocję, Armenię i leżący na Krymie Bospor podporządkował republice. Bojąc się sławy i wpływów wodza senat odmówił przyznania jemu i jego żołnierzom podbitych ziem. Zbyt słaby na przejęcie władzy Pompejusz porozumiał się z innymi sławnymi dowódcami, Juliuszem Cezarem i Krassusem. Trzej wodzowie podzielili między siebie rzymskie strefy wpływów, tworząc pierwszy triumwirat (60 r. p.n.e.). Po śmierci Krassusa, Juliusz Cezar zwrócił się przeciwko Pompejuszowi, przez kilka lat sprawował samodzielne rządy, aż zginął, zabity przez spiskowców 15. marca 44 r. p.n.e. Dlaczego?

Zwolennicy republiki nie mogli pogodzić się z oddaniem władzy w ręce jednego człowieka. Nawet po pięciu wiekach Rzymianie pałali odrazą do monarchii. Jednak historia działa się zupełnie nie po ich myśli. Towarzysze i zaufani Juliusza Cezara - Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz adoptowany syn tego drugiego, Cezar Oktawian - zawiązali w 43 r. p.n.e. drugi triumwirat i wspólnie pokonali armie spiskowców. Jak poprzednio, trzej sojusznicy rzucili się sobie do gardeł. W 31. r. p.n.e. w bitwie pod Akcjum Oktawian pokonał Marka Antoniusza.

W 27. r. p.n.e. senat okrzyknął Cezara Oktawiana boskim, on sam zaś rozpoczął samodzielne rządy w Wiecznym Mieście. Tak narodziło się Imperium Rzymskie.

Ustrój republiki rzymskiej

Władza prawodawcza i sądownicza spoczywały w rękach ludu. Realizowana była przez zgromadzenia, w których uczestniczyli przedstawiciele odpowiednich dla danego typu zgromadzenia jednostek administracyjno-terytorialnych. Wraz z walką plebejuszy o prawa zmieniały się skład, uprawnienia i kompetencje zgromadzeń.

Władza polityczna i administracyjna należała do złożonego wyłącznie z patrycjuszy senatu. Obrady senatu stały się z czasem areną walki skłóconych rodów, rywalizujących o władzę i wpływy, co w znacznym stopniu przyczyniło się do upadku republiki.

Władza wykonawcza scedowana była na urzędników. I tak, konsulowie dowodzili armią, pretorzy pełnili rolę sędziów, kwestorzy sprawowali nadzór nad zbieraniem podatków, cenzorzy zajmowali się administracyjną i dbali o przestrzeganie zwyczajów i praw przez innych urzędników. Powołani po pierwszej secesji plebejuszy trybuni ludowi uczestniczyli w obradach senatu, gdzie dbali o interesy plebsu. Jeszcze inni urzędnicy zajmowali się sprawami publicznymi i zarządzaniem miastami (choćby sprzątaniem ulic czy utrzymywaniem łaźni miejskich). Szczególną grupę urzędników stanowili ci, których wybierano w wyjątkowych sytuacjach, zwykle w czasach niepokoju i wojen: interreksowie, dyktatorzy, dowódcy jazdy i prefekci miast. Jednak niechętni do oddawania zbyt dużej władzy w ręce jednego człowieka Rzymianie rzadko decydowali się na ten krok.

Ogólnie, choć republika ze swej istoty jest formą sprawowania władzy, która daje wielkie kompetencje mieszkańcom i ich przedstawicielom, Rzymem władały potężne rody patrycjuszy. Powrót do monarchii, którym stało się okrzyknięcie Oktawiana cesarzem, wynikał z chaosu wywołanego sporami najbogatszych, w których biedni i średniozamożni obywatele tracili najwięcej.