Kontrreformacja w Polsce

Przyczyną względnie spokojnego procesu kontrreformacji w Polsce była głównie słabość samej reformacji. Co prawda, na ziemiach polskich pojawiło się kilka nowych wyznań tj. kalwinizm, luteranizm czy bracia polscy to jednak warstwa chłopska w większości zachowywała się konserwatywnie obstając przy tradycyjnej religii.

Szlachta, która w celu realizacji swych postulatów politycznych przechodziła na protestantyzm, po osiągnięciu celów powracała do Kościoła katolickiego – dokonywały się tzw. konwersje. Wszystko to spowodowało, iż zwarcie szeregów katolickich w celu realizacji postanowień soboru trydenckiego nie było na ziemiach polskich sprawą pierwszej wielkości.

Choć postanowienia hierarchii kościoła uznane zostało przez króla Zygmunta Augusta już w roku 1565 to jednak sam kler dokonał tego dopiero dwanaście lat później na synodzie w Piotrkowie. Humanistycznie nastawieni biskupi oburzeni postanowieniami z Włoch mieli trudności z podporządkowaniem się zwierzchnictwu. W połowie wieku ustanowiona została nuncjatura apostolska, której celem było nakłonienie króla do stanowczej rozprawy z reformacją. Wielkie starania nuncjusza Alojzego Lippomano postulującego stracenie przywódców innych wyznań spotkały się ze złym przyjęciem wśród szlachty i Włoch musiał opuścić Polskę. Główną rolę na początkowym etapie kontrreformacji odegrać miał więc biskup warmiński Stanisław Hozjusz, który w roku 1564 sprowadził do Braniewa członków zakonu Towarzystwa Jezusowego.

Jezuici oddziaływali na społeczeństwo przede wszystkim za sprawą zakładanych przez siebie kolegiów. Były to bezpłatne, dostępne dla młodzieży ze wszystkich stanów, szkoły średnie prezentujące dobry poziom nauczania (5-6 lat młodzież świecka, dłużej duchowieństwo). Zajęcia odbywały się w języku łacińskim. Działanie jezuitów nie ograniczało się jedynie do nauczania. Rozwijało się piśmiennictwo teologiczne i religijne będące polemiką z innowiercami, głoszono specjalne kazania dla różnych stanów społecznych. Bardzo mocno udzielał się zwłaszcza Piotr Skarga, pisarz polityczny, polemista i organizator placówek zakonnych. Jakub Wujek natomiast przetłumaczył Biblię na język polski. Za sprawą działalności jezuitów powoli zmieniało się oblicze polskiego Kościoła, w którym coraz powszechniej stosowano postanowienia soboru (rejestrowano chrzty, małżeństwa i pogrzeby, zakładano seminaria, kler zobligowany był do noszenia jednolitego stroju).

Nasilenie zabiegów kontrreformacyjnych nasiliło się dopiero za czasów panowania Zygmunta III Wazy – gorliwego katolika. Powszechnie zaczęto stosować cenzurę, zakazywano druku książek. Na urzędy mianowani byli tylko katolicy, co było kolejnym powodem konwersji wśród szlachty. Represje w połowie wieku XVII dotykały szczególnie arian. Zamknięto szkołę i drukarnię przez nich prowadzone w Rakowie, a w 1658 wygnano z Polski. Od roku 1668 odstępstwo od katolicyzmu uznawano za przestępstwo apostazji, za które groziło wygnanie z kraju i konfiskata majątku.

Sporadycznie, ale jednak zdarzały się na ziemiach polskich tzw. tumulty, wzniecane przez fanatyków z obydwu stron barykady. Głośnym echem w Europie odbiła się sprawa toruńska z roku, 1724 kiedy to w odpowiedzi na napad uczniów kolegium jezuickiego na młodzież protestancką, tłum protestantów zdemolował klasztor jezuitów. Skutkiem zamieszek było skazanie 2 burmistrzów i kolejnych 12 osób na karę śmierci. Schyłek kontrreformacji nastąpił w połowie wieku XVIII.

Efektem kontrreformacji na ziemiach polskich był niewątpliwy rozwój szkolnictwa i ogólne podsienie wykształcenia w społeczeństwie (zwłaszcza wśród duchownych). Ponadto nastąpił bujny rozkwit polskiej literatury.

Z drugiej strony odnotować należy początek zjawiska ksenofobii wśród Polaków. Brak pełnego równouprawnienia dla innowierców miało się w przyszłości obrócić przeciwko Rzeczpospolitej, gdyż dało to pretekst państwom ościennym do ingerencji w jej wewnętrzne sprawy.