Hipertekstualność - Hipertekstowość - Hipertekst: definicja

Pojęcie hipertekstualności pojawiło się już w latach 60. XX wieku za sprawą Teda Nelsona, który rozumiał ją jako pewnego rodzaju rozgałęzienie komunikatów, które umożliwia ich prezentację na wielu rozmaitych płaszczyznach jednocześnie. Hipertekst miał więc być strukturą składającą się z wielu fragmentów łączących się ze sobą poprzez liczne odsyłacze, których wybór pozostawał w gestii czytelnika. W ten sposób zakwestionowaniu uległa –  konstytutywna dla tradycyjnie rozumianej literatury – zasada linearności; odbiorca nie jest już prowadzony przez narratora, ale sam steruje tym, czego chce się dowiedzieć. W koncepcji Nelsona realizacją hipertekstualności stały się więc witryny internetowe, dzięki którym za pomocą jednego kliknięcia możemy przenosić się z jednego obszaru wiedzy w inny i dowolnie sterować kolejnością nabywanych informacji.

W latach 80. koncepcje Nelsona wykorzystano do tworzenia za pomocą specjalnych systemów komputerowych prozy i poezji, o których końcowym kształcie decydował każdorazowo konkretny czytelnik. Jego modyfikacje mogły być wprowadzane zarówno na bieżąco do już istniejącego tekstu lub poprzez dodawanie całych fragmentów utworzonych zupełnie samodzielnie. Każda z takich części nazywana jest „leksją”, a w jej charakterze może występować zarówno tekst literacki, jak i grafika, utwór dźwiękowy czy nawet audiowizualny.

W latach 90, terminu hipertekstualności zaczęto używać także w odniesieniu do tradycyjnie rozumianej literatury drukowanej na papierze, a więc ograniczającej pole do kombinacji słowa z efektami audiowizualnymi. Pojęcie „hipertekstu” było w tym przypadku używane głównie w odniesieniu do pewnych wyznaczników formalnych prozy i poezji, zakładających niekonsekwencję tekstu i jego otwarcie na wybory czytelnika, który nie był już prowadzony przez narratora. Z tą zasadą łączyła się też koncepcja „śmierci autora”, bowiem w przypadku, gdy odbiorca samodzielnie konstruuje treść dzieła, ów autor staje się jednostką wirtualną, w zasadzie zupełnie zbędną.

Cechą charakterystyczną hipertekstu jest również jego labiryntowe zawikłanie w wielogłosowości – rozumianej jako nagromadzenie zarówno wątków i ścieżek interpretacyjnych, jak i rozmaitych dyskursów – często na zupełnie oderwane od siebie tematy. Taka zasada miała odpowiadać specyfice ludzkiego umysłu, który nigdy nie pozostaje w stu procentach skoncentrowany na jednym zjawisku czy problemie, lecz analizuje rzeczywistość całościowo. Wedle słów jednego z badaczy hipertektualności, Jacquesa Derridy, jest ona „nieprzerwaną rozmową”: z rozmaitymi bohaterami (którzy znikają równie nieoczekiwanie, jak się pojawili), koncepcjami, wizjami świata itp.

Wiele miejsca w swoich esejach na temat literatury poświęcił hipertekstualności Roland Barthes, francuski badacz semiotyki. Za jej prekursorów w literaturze uważa się: Jamesa Joyce’a (warto rozpatrzyć pod tym kątem poemat „Ziemia jałowa”), Italo Calvino, Jorge'a Borges’a i Julio Cortázara.