Czy sztuka i poezja modernizmu uwrażliwiała odbiorcę na piękno? - rozprawka

Epokę modernizmu często kojarzymy z pojęciem „sztuka dla sztuki”, które odnosiło się do ideału oderwania twórczości artystycznej od utylitarnych celów i powinności względem społeczeństwa. Najwyższą wartością było piękno rozumiane w kategoriach stricte estetycznych – mniejszą rolę zaczęła odgrywać tematyka dzieł literackich i plastycznych, ich „funkcją” nadrzędną było bowiem przemawianie do w dużej mierze intuicyjnego zmysłu odbiorców. Taka postawa wynikała ze sprzeciwu wobec koncepcji forsowanych w epoce pozytywizmu, który uznawał sztukę za wartościową jedynie wtedy, gdy poruszała istotne problemy społeczne i dawała określoną propozycję ich rozwiązania. Artyści modernistyczni odwrócili się od tak rozumianego utylitaryzmu w stronę egzaltowanej estetyzacji dzieł, operując skomplikowanymi środkami stylistycznymi, fantazyjną metaforyzacją obrazów, jak również eksponując subiektywny wymiar postrzegania przez artystę określonych zjawisk.

Metodami w drodze do osiągnięcia takich celów stały się liczne młodopolskie „izmy”, przede wszystkim zaś doskonale zaadoptowane przez literaturę techniki malarskie w postaci impresjonizmu i symbolizmu. Polegały one na przekazywaniu w dziele plastycznym lub literackim zmetaforyzowanych obrazów, których kształt determinowała w pełni wyobraźnia artysty niezależna od zewnętrznych uwarunkowań, czy też konwencjonalnych przyzwyczajeń. Istotą dzieła nie było więc wierne naśladowanie rzeczywistości, lecz zreferowanie jej kształtu takim, jakim jawi się w jaźni twórcy, co wprowadzało do sztuki nową wartość estetyczną w postaci możliwości „obcowania dusz” na linii artysta-odbiorca. Percepcja takiego dzieła miała polegać na subiektywnym, wrażeniowym odbiorze, nie zaś na rzeczowej analizie, która wpisywała dany utwór w obowiązujące standardy. W epoce dojrzałego modernizmu w sztuce i literaturze do głosu doszedł także ekspresjonizm, który subiektywne obrazy impresjonistyczne zabarwił dodatkowo silnym ładunkiem emocjonalnym, mającym wywoływać określone wrażenia u odbiorców, a przez to prowadzić do lepszego zrozumienia perspektywy twórcy w patrzeniu na portretowane zjawiska i stany.

Trzy zasadnicze dla modernizmu kierunki wymagały nowych rozwiązań stylistycznych, które przemawiałyby do czytelników w bardziej sugestywny i wrażeniowy sposób niż promowane w pozytywizmie jasne i proste przekazy przypisane do odpowiedniej funkcji. O wiele większą rolę zaczęło wobec tego odgrywać piękno rozumiane jako wartość imponderabilia, nieuchwytna, odbierana czysto intuicyjnie. Modernizm zdecydowanie przemawiał więc do estetycznego zmysłu odbiorców, odsuwając na dalszy plan wszelkie inne wartości, które nie służyły epatowaniu widza wyrafinowanym i trudnym do jednoznacznego określenia pięknem.