Jan Kasprowicz „Dies irae” - środki stylistyczne, obrazy poetyckie użyte w wierszu. Opracowanie

„Dies irae” po łacinie oznacza „Dzień Gniewu” i odnosi się do momentu Sądu Ostatecznego na końcu czasów. Wzorem do napisania utworu Kasprowicza była rymowana sekwencja stworzona być może w XIII wieku przez Tomasza z Celano. Była ona wykonywana podczas mszy żałobnych. Opisując Sąd Ostateczny, posługuje się Kasprowicz obrazami zaczerpniętymi z Biblii. Także podmiot liryczny wyjęty jest z kart Pisma Świętego: jest nim Adam, który raz wypowiada się w liczbie pojedynczej, a raz mówi w imieniu zbiorowości, czując się częścią narodu ludzkiego i zdając sobie sprawę, że to jego pokolenie zapoczątkowało grzech.

Wiersz, który gatunkowo nazwać można hymnem, jest bardzo ekspresyjny. Łączy się w nim patetyczny język z wypowiedziami zaczerpniętymi z modlitw, np. „Kyrie elejson” – co znaczy „Panie, zmiłuj się nad nami” – czy „Amen”. Liczne wykrzyknienia, wielokropki i pytania retoryczne dynamizują utwór. Jego nieregularna budowa podkreśla emocjonalny aspekt hymnu – wydaje się on krzykiem Adama, który obserwując wydarzenia dnia gniewu, pośpiesznie i z przerażeniem opisuje je, zwracając się jednocześnie do Boga o zmiłowanie.

Hymn czerpiąc z obrazów Apokalipsy św. Jana, ukazuje czytelnikom trąby archanielskie, wypełzające robactwo czy krwawe rzeki. Nawiązuje także do ukrzyżowania kilkakrotnie wspominając o ukoronowanej cierniem głowie Chrystusa. Pojawiają się również osoby proroków: Enocha i Eliasza, a także Hiob. W tym dość chaotycznym obrazie przeplatają się elementy będące przyczyną, skutkiem czy też ofiarami grzechu pierworodnego. Narrator sięga do jego korzeni przedstawiając Ewę jako „pramatkę grzechu”, która zapoczątkowała całe zło na świecie. Nie waha ukazać się jej w sytuacji uwiedzenia i współżycia z szatanem.

Owa chaotyczność, która sprawia, iż wszystkie postaci są niejako „wrzucone do kotła” uwypukla nagłość, nieuchronność i konieczność odbywającej się katastrofy. Potępieni przedstawieni są jako nadzy, prawie szaleni ze strachu ludzie, którzy kotłują się, splatają i spadają na siebie. Przypomina to apokaliptyczne obrazy Hieronima Boscha.

Dynamizm podkreślony jest za pomocą krótkich wyliczeń: „łkając, jęcząc, grożąc, klnąc”, groza obrazów widoczna jest dzięki plastycznym opisom pełnym epitetów: „(...) I oto głowy swoje, dziwne, ludzkie głowy,/ świecące trupim tłuszczem zżółkłych, łysych czół,/ o szczękach otulonych kłębem czarnych bród,/ kładą na łonach tych pomarłych ciał...”. Naturalizm ów bardzo mocno ociera się o turpizm, przedstawiając drastyczne szczegóły ciał ludzkich czy przytaczając opisy odrażających krajobrazów pełnych gadów i robactwa.

W utworze pojawiają się także elementy zaczerpnięte z mitologii: mamy Styks, Heraklesa. Niektóre wyrazy wyróżnione są dużą literą, np. „Dłoń”, „Żywot”, „Konieczność”, „Głowa”. Są to najczęściej elementy związane z Bogiem, sugerują szacunek, respekt i pozycję nadrzędną. Oprócz odwołań do Biblii czy mitologii mamy także na początku sparafrazowaną „Pieśń o Narodzeniu Pańskim” Franciszka Karpińskiego w słowach: „Trąba dziwny dźwięk rozsieje,/ ogień skrzepnie, blask ściemnieje”.

Wizja Boga w utworze jest dualistyczna. Z jednej strony podmiot liryczny zwraca się do Niego z prośbą o zmiłowanie, z drugiej oskarża Go, iż to On dopuścił do pojawienia się zła na świecie. Pojawia się zarzut o nieczułość Stwórcy i brak reakcji na nieszczęście stworzenia. Łączy się więc tutaj starotestamentowa wizja Boga groźnego i karzącego z nowotestamentowym, o którego miłosierdzie warto prosić.

„Dies irae” jest hymnem katastroficznym. Jego koniec stanowi powszechne zniszczenie i śmierć, także Adama – podmiotu lirycznego. Utwór jest wstrząsający, a nawet szokujący poprzez drastyczne obrazy poetyckie, pośpieszną, jakby wypowiadaną urywanym oddechem, narrację oraz sugestywne przesłanie dotyczące kondycji moralnej nie tylko człowieka przełomu wieków, ale istoty ludzkiej w ogóle.