Motyw wojny w literaturze różnych epok - rozwiń temat

Wojna z pewnością jest traumatycznym przeżyciem zarówno dla biorących w niej udział, jak i świadków. Jednak autorzy różnych epok często podejmowali ten temat, gdyż stanowił on znakomite pole do wyrażenia rozmaitych emocji. Dzięki wojnie można było przedstawić waleczność i odwagę głównego bohatera, popisać się umiejętnością plastycznych opisów pola bitewnego bądź stworzyć wartką akcję wciągającą czytelnika.

Dawniej bitwy i wojny były stałym elementem życia nie tylko jeśli chodzi o działania zbrojne, ale prywatne starcia, pojedynki czy wyzwania do konfrontacji. Prawdziwą wartość mężczyzny można było poznać po tym, jaką postawę prezentował na polu bitewnym - czy stchórzył, czy być może cechował się wielką odwagą i był w stanie zginąć na polu walki.

Już w starożytności motyw wojny był bardzo popularny. Jedną wielka opowieścią o zmaganiach wojennych jest „Iliada” autorstwa Homera. Ten starogrecki epos opowiada o wojnie trojańskiej, a dokładnie o kilkudziesięciu dniach z ostatniego jej roku. Ogólnymi stronami w konflikcie są Grecy i Trojańczycy, jednak najbardziej spektakularny pojedynek odbywa się między Achillesem a Hektorem.

Pojedynek między bohaterami jest zaciekły i brutalny, a swoim faworytom pomagają bogowie. Wygranym okazuje się Achilles, który zabija swojego przeciwnika, jednak daleko mu do zwycięstwa moralnego. W gniewie bezcześci ciało Hektora, dając tym jasny dowód na swoją niehonorową postawę.

Średniowiecze bez wątpienia było epoką, kiedy ideały rycerskie przeżywały swój najświetniejszy okres. Gotowość poświęcenia życia za wiarę, króla lub wybrankę serca była uważana za wartość, której powinien być wierny każdy prawdziwy mężczyzna. Stąd pojawiały się liczne legendy i podania o walecznych wojownikach, np. o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu.

Jednym z najbardziej popularnych dzieł sławiących bohaterskie czyny jest „Pieśń o Rolandzie” opowiadająca o mężnym rycerzu walczącym w czasie wojen krzyżowych z Saracenami. Roland jest typowym przykładem idealnego rycerza: cechuje się odwagą w konfrontacji z wrogiem, nie uznaje poddawania się i tchórzostwa, jest w stanie zginąć za swoją religię i ojczyznę.

Wojna jest dla niego możliwością potwierdzenia swojego przywiązania do króla, a śmierć na polu bitewnym okazją do zasłużenia się w niebie, gdyż Roland zginął w walce z niewiernymi. Zdania opisujące zmagania pełne są szczegółów, które dla współczesnego czytelnika wydają się przerażające bądź okrutne, jednak nie należy zapominać o odmiennych kanonach literackości i estetyki w wiekach średnich. Tam krwawe opisy świadczyły o powadze sytuacji na polu walki i determinacji uczestniczących w niej wojowników.

Innym przykładem opisów wojny są „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Powstały one w epoce baroku, a sarmacki autor często wspominał w nich o swoich przygodach na polach bitewnych, których najczęściej był współuczestnikiem.

Trzeba jednak pamiętać, iż w owych czasach pamiętnikarstwo cechowało się sporym fabularyzowaniem opowieści i koloryzowaniem ich, dlatego nie można traktować opisywanych tam historii jako zdarzeń całkowicie prawdziwych. Pamiętniki miały być podarunkiem dla przyszłych pokoleń, które nauczać miały, jak należy postępować w określonych sytuacjach. Musiały zatem przedstawiać zachowania wzorowe, które godne byłyby naśladowania. Trudno więc wierzyć, że pamiętnikarz w każdej sytuacji swojego życia wykazywał się niezłomnością charakteru i niezachwianymi zasadami moralnymi.

Żywy język i forma gawędy sprawiają, iż lektura „Pamiętników” jest wyjątkowo przyjemna. Autor używa plastycznego języka i nie powstrzymuje się przed krwawymi i szczegółowymi opisami obrażeń, jakich doznali ranni bądź szkód wyrządzonych przez działania wojenne.

Nie można pominąć oczywiście wielu powieści Henryka Sienkiewicza, który specjalizował się w dziełach historycznych. „Ogniem i mieczem” opisuje wydarzenia w czasie powstania Chmielnickiego na Ukrainie w XVII wieku. Fabułą są właśnie działania wojenne wojsk Jeremiego Wiśniowieckiego, w szeregach którego walczą m.in. Jan Skrzetuski i Michał Wołodyjowski – jedni z głównych bohaterów powieści. Autor skupia się nie tylko na opisie wojennym, ale wplata w całą historię także wątek romansowy, mianowicie miłość Skrzetuskiego do Heleny oraz zazdrość Kozaka Bohuna także zakochanego w pięknej kobiecie.

Oprócz „Ogniem i mieczem”, także „Potop” zawiera wiele wątków bitewnych, ponieważ osnuty jest na wydarzeniach potopu szwedzkiego, a więc najazdów naszych północnych sąsiadów na tereny Polski w XVII wieku. Głównym bohaterem jest Andrzej Kmicic, który bierze udział w plastycznie opisywanych bitwach najpierw po stronie nieprzyjaciół, a więc zaprzyjaźnionych ze Szwedami Radziwiłłów, jednak potem w ramach rehabilitacji przyłącza się do oddziałów broniących Jasną Górę przed najazdami wrogów.

Także tutaj wplótł Sienkiewicz wątek miłosny, gdyż Kmicic (który później walczył pod przybranym nazwiskiem Babinicz) kocha się w Oleńce i swoją waleczną i honorowa postawą pragnie zasłużyć na jej względy, co w końcu mu się udaje.

Odchodząc od potyczek w zamierzchłych czasach, literatura polska obfituje w liczne dzieła  poruszające tematykę II wojny światowej. Trauma okupacji, obozów koncentracyjnych i gułagów odcisnęła krwawe piętno na umysłach między innymi ludzi pióra. Zdecydowali się oni na opisanie swoich przeżyć, aby dać świadectwo horrorowi, który miał miejsce w połowie XX wieku.

Istnieje naprawdę szeroki zbiór dzieł, które odnoszą się do tematyki II wojny światowej. Już najmłodsi poeci podejmowali trudny temat czasów, w jakich przyszło im żyć. Jednym z nich był Krzysztof Kamil Baczyński, którego rozwijającą się karierę literacką przerwała śmierć w powstaniu warszawskim. Był on autorem wierszy poruszających nie tylko stricte tematykę wojenną, ale także sytuację ludzi, którym przyszło żyć, kochać i walczyć o przetrwanie w tych strasznych latach.

Także jego rówieśnik (właściwie o rok młodszy) – Tadeusz Borowski swoją twórczość oparł na sytuacji młodych ludzi w czasie II wojny światowej. Przejmujące świadectwo osoby uwięzionej w obozie koncentracyjnym (Borowski był więźniem Auschwitz – Birkenau) oznajmia próby wypracowania specyficznej, pełnej dystansu postawy w obliczu niepojętego zła wojny. Zarówno wiersze Borowskiego, które przepełnia żal i tęsknota, jak i opowiadania, w których narrator prezentuje postawę nihilistyczną, są poruszającym obrazem wojny postrzeganej przez młodego, wrażliwego człowieka.

Jedynym w swoim rodzaju zapisem przeżyć z czasów wojny jest „Pamiętnik z powstania warszawskiego” autorstwa Mirona Białoszewskiego. Wokół tej książki narosły liczne kontrowersje, gdyż rezygnuje ona z patosu na rzecz różnorodnego przedstawienia postawy ludzi w obliczu niebezpieczeństwa ataków i nalotów. Przedstawia zarówno sytuacje, kiedy osoby biorące udział w powstaniu wykazują się bohaterstwem i heroizmem, jak i te, kiedy odwaga i męstwo nie mają z ich postawą nic wspólnego.

Nowością jest także język, który został użyty w dziele. Miron Białoszewski interesował się poezją lingwistyczną a więc taką, której zadaniem było dotrzeć do sedna znaczenia słowa i bawić się jego rozmaitymi sensami.

Abstrahując od opisów odnoszących się do niemieckich obozów koncentracyjnych oraz zniszczeń Warszawy, wspomnieć należy także o sowieckich gułagach. Temat ten porusza między innymi Gustaw Herling – Grudziński w „Innym świecie”. Powieść ta jest na poły autobiograficzna, gdyż sam Herling – Grudziński był jeńcem obozu pracy w Jercewie i na podstawie własnych doświadczeń opisał przeżycia tytułowego bohatera.

Autor  bez ogródek opisuje horror życia w strasznych warunkach gułagu, wszechobecny mróz, głód oraz choroby. Śmierć istnieje tam na porządku dziennym, podobnie jak okrucieństwo i niesprawiedliwość. Jednak Herling–Grudziński nie traci wiary w wyznawane przez siebie wartości i stara się ich bronić w każdej, nawet najbardziej beznadziejnej sytuacji.

Istnieje wiele innych dzieł poruszających w rozmaity sposób temat wojny. Można tu wymienić m.in. „Medaliony” Zofii Nałkowskiej, wiersze Tadeusza Różewicza, „Jerozolimę wyzwoloną” Torquata Tassa, „Wojnę i pokój” Lwa Tołstoja, „Przygody dobrego wojaka Szwejka” Jarosława Haška, „zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall, „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego i wiele innych.