Motyw utopii w literaturze różnych epok - rozwiń temat

Utopia była motywem chętnie podejmowanym przez pisarzy, którzy dodatkowo mieli aspiracje polityczne lub zacięcie historyczne. Tworzenie państwa idealnego miało wtedy wymiar rzeczywisty, a twórca wierzył, iż jego projekt ma szansę na realizację, bądź był tylko hipotetycznym tworem lub co więcej – parodią danego ustroju.

Utopia miała być idealnym państwem, w którym wszystkim żyłoby się bez żadnych problemów. Panowałaby tam równość, sprawiedliwość i przyjaźń, nikt nie nadużywałby swojej władzy, nikt nie chciałby nikogo oszukać lub czerpać zysków kosztem drugiego człowieka.

Pierwszym znanym dziełem tego typu było „Państwo” Platona. W jego koncepcji na idealne państwo składały się trzy stany: uczonych sprawujących kontrolę nad pozostałymi warstwami, strażników gwarantujących bezpieczeństwo oraz żywicieli zapewniających pożywienie. Trzy warstwy odpowiadały trzem cnotom kardynalnym, które były dla Platona szczególnie ważne: mądrość, męstwo oraz umiarkowanie.

Klasa rządząca była dla niego najważniejsza i to dzięki niej mógł być zachowany ład i porządek. Miała prowadzić sprawiedliwe rządy, jednak przede wszystkim dbać o dobro państwa, dzięki czemu mogła posunąć się nawet do kłamstwa i oszustwa obywateli.

Dzieci od bardzo wczesnego wieku miały być poddawane określonym naukom, jednak specjalizować się w wiedzy mogli tylko określeni, najbardziej uzdolnieni ludzie. Nie wolno było także posiadać dzieci z osobą z innej grupy, gdyż według Platona w ten sposób zanieczyszczało się swój gatunek.

Niektóre tezy Platona były dość kontrowersyjne i współcześni badacze stwierdzają, że państwo platońskie nie byłoby zbyt szczęśliwym miejscem, jednak dialog greckiego filozofa jest pierwszym tak szczegółowo przemyślanym dziełem i z pewnością zasługuje na naszą uwagę przy rozważaniach motywu utopii.

W XVI wieku żył Tomasz Morus, który przyczynił się do rozszerzenia tematyki utopii. To właśnie od dzieła Moora idealne państwo wzięło swoją nazwę, gdyż pełny tytuł książki z 1516 roku brzmiał: „Prawdziwie złota książeczka, równie pożyteczna, jak dowcipna, o najlepszym urządzeniu republiki i o nowej wyspie Utopii”.

Morus proponował całkowitą równość obywateli oraz wspólnotę ich majątku, w czym zbliżał się nieco do poglądów socjalistycznych. System gospodarczy opierał się na małych wytwórniach, a wszyscy ludzie zobowiązani byli do pracy, jednak tylko po sześć godzin dziennie. Bardzo ważna dla Morusa była także etyka, dlatego w państwie duży nacisk miał być położony na kwestie moralne, takie jak sprawiedliwość i szczerość.

Jednak z dzisiejszego punktu widzenia Utopia Morusa miała także swoje minusy. Przede wszystkim zakładała ona uniformizację – wszyscy musieli podporządkować się jednemu wzorowi myślenia, działania oraz ubioru. Nikt nie mógł pozwolić sobie także na ateizm. Jednak niektóre głosy badaczy wskazują, że angielski uczony stworzył satyrę na doskonałe państwo, a poglądy umieszczone w jego książeczce nie powinna być traktowane serio.

Kolejnym przykładem może być dzieło polskiego autora – Ignacego Krasickiego, który napisał „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Jest to pierwsza polska powieść. Ma ona kształt pamiętnika i składa się z trzech części, z których każda przynosi bohaterowi nowe doświadczenia i nauki z wyspy Nipu, do której trafia i na której uczy się nowego, oświeceniowego ustroju.

Dzieło Krasickiego jest całością niejednorodną gatunkowo, gdyż zawiera elementy powiastki filozoficznej, utopii, listu, satyry społeczno–obyczajowej i robinsonady. Jest tak napisane, że przypomina rzeczywistą relację z podróży.

Bardzo popularną wersją utopii jest „Kandyd”, który stanowi jedną z najpopularniejszych powiastek filozoficznych. Sprzeciwia się on idei głoszonej wcześniej przez Leibniza o tym, że żyjemy na najlepszym ze światów i nawet zło do czegoś służy i ma swoje uzasadnienie. Wolter stwierdza, że niektórych rzeczy nie da się wytłumaczyć dzięki takiej koncepcji. Przykładowo wielkie trzęsienie ziemi, które pochłania tysiące ofiar nie znajduje żadnej sensownej eksplanacji.

Kandyd trafia do krainy Eldorado i początkowo jest optymistycznie nastawiony do świata i wszystkich przygód, które go spotykają. Jednak po jakimś czasie dochodzi do wniosku, że jego pełna pogody postawa nie ma racji bytu. Koniec końców dochodzi do wniosku, że najlepszym wyjściem jest „uprawa własnego ogródka”, czyli w przenośni – zajęcie się własnymi sprawami.

Negatywną utopią, a więc antyutopią jest z kolei powieść Aldousa Huxleya pt. „Nowy wspaniały świat”. Punktem wyjścia jest tutaj rzeczywiście pragnienie stworzenia ludziom idealnych warunków egzystencji, jednak wynik jest całkiem inny.

Społeczeństwo przedstawione u Huxleya jest pozbawione jakichkolwiek cech odróżniających jednostki, tak więc uniwersalizacja i uniformizacja postawione są na pierwszym miejscu. Nikt nie ma prawa wyjść poza ustalone schematy, ludzi poddaje się klonowaniu, modyfikacjom genetycznym oraz otumania narkotykami tak, aby nie przyszła im na myśl chęć buntu czy sprzeciwiania się odgórnie nałożonym porządkom.

Wizja angielskiego pisarza przeraża i zastanawia jednocześnie. Czyżby kilkadziesiąt lat wcześniej Huxley przewidział kierunek, w którym zmierza współczesny świat? Z całą pewnością jego książkę możemy traktować jako ostrzeżenie przed zmianami, jakich sami stajemy się częścią w XXI wieku.

Inne książki poruszające temat utopii to np. „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego, „Podróż do Ikarii” Etienn Chabet czy „Ludzie jak bogowie” Herberta Georga Wellsa.