Układ Sikorski-Majski

W momencie wkroczenia Armii Czerwonej na wschodnie ziemie Rzeczpospolitej w dniu 17. września 1939 r. zostały oficjalnie zerwane stosunki dyplomatyczne pomiędzy Warszawą i Moskwą. Powodem tego była nota skierowana przez Wiaczesława Mołotowa, ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR, do ambasady polskiej w Moskwie, w której zawarte zostało stwierdzenie o rzekomym kresie istnienia państwa polskiego oraz ucieczce jego władz w obliczu agresji hitlerowskiej, co było oczywistą nieprawdą. Kiedy wojska niemieckie zdradziecko wypowiedziały wojnę ZSRR – 22. czerwca 1941 r. – sytuacja międzynarodowa uległa diametralnej zmianie. Rząd brytyjski stał się wówczas gorącym zwolennikiem utworzenia szerokiej koalicji antyniemieckiej, w skład której oprócz sił zachodnich aliantów miałyby wejść ZSRR oraz Polska. Ale aby tego dokonać, konieczne było wznowienie oficjalnych stosunków dyplomatycznych pomiędzy zainteresowanymi krajami.

Długotrwałe rokowania polsko-radzieckie prowadzone przez Brytyjczyków zakończyły się ostatecznie 30. lipca 1941 r. Podpisany w tym dniu przez premiera polskiego rządu na uchodźstwie, gen. Władysława Sikorskiego oraz ambasadora ZSRR w Londynie – Iwana Majskiego – w obecności premiera Wielkiej Brytanii – Winstona Churchilla – układ przywracał formalnie stosunki dyplomatyczne pomiędzy rządami Polski i ZSRR. Ponadto na jego mocy polscy więźniowie przebywający w więzieniach i obozach pracy na terenie ZSRR uzyskiwali pełną (przynajmniej oficjalnie) amnestię oraz mieli stać się wkrótce podstawą polskiej armii tworzonej na wschodzie pod dowództwem gen. Władysława Andersa, która przyjęła nazwę II Korpusu Polskiego. Międzynarodowe porozumienie polsko-radzieckie unieważniało dodatkowo wszystkie zawarte w 1939 r. umowy pomiędzy ZSRR i hitlerowskimi Niemcami w kwestii zaboru ziem Rzeczpospolitej.

Jednak brak w tekście traktatu Sikorski-Majski jednoznacznego określenia przebiegu polskiej granicy wschodniej oraz kilka innych kontrowersji stało się przyczyną sprzeciwu niemal połowy członków ówczesnego rządu polskiego na uchodźstwie. Doprowadziło to do otwartego rozłamu i dymisji części ministrów (m. in. Augusta Zalewskiego czy Kazimierza Sosnkowskiego).