Oświecenie w Polsce - sztuka, kultura i edukacja

Czas Oświecenia w Polsce można umieścić w ramach wyznaczonych poprzez rok 1740 i rok 1822. Rok 1740 to rok założenia w Warszawie Collegium Nobilium. Twórcą jego był pijar Stanisław Konarski, reformator szkolnictwa polskiego, prekursor myśli oświeceniowej na ziemiach polskich. Za koniec epoki uznaje się rok 1822, gdy w czerwcu w Wilnie ukazały się „Ballady i romanse” Adama Mickiewicza.

Postać Konarskiego już symbolicznie wskazuje na specyfikę polskiego Oświecenia – ogromny udział duchownych, jak również słabość mieszczaństwa (podczas gdy w innych krajach epoka ta była ściśle związana właśnie z tą warstwą społeczną). Kultura i nauka polskiego Oświecenia znajdowała się w rękach postępowych magnatów oraz króla. Z tego pierwszego kręgu należy wymienić zwłaszcza dwór Czartoryskich w Puławach. Natomiast o ile król Stanisław Poniatowski, jakkolwiek zasłużył się na polu politycznym jak najgorzej, będąc całkowicie podległym carycy Katarzynie II, tak miał ogromne zasługi na polu nauki i kultury. Do historii przeszły zwłaszcza jego sławne obiadki czwartkowe gromadzące elitę umysłową kraju. Król obejmował mecenat nad sztuką (co było typowe dla oświeceniowych władców, na tym polu najsławniejsza była caryca Katarzyna II). Z popularnych malarzy należy wymienić Marcello Bacciarelliego, który szybko stał się nadwornym artystą królewskim.  endencje w tej dziedzinie sztuki to zwrócenie się w stronę portretowania czy zainteresowanie samymi wnętrzami, w końcu – pejzażami. Charakterystycznym przedstawicielem jest Bernardo Bellotto, lepiej znany jako Canaletto (Włoch przybył na dwór Stanisława Augusta Poniatowskiego).

W roku 1765, z inicjatywy monarchy, w Warszawie powstał Teatr Narodowy, na którego scenie występowali zarówno artyści polscy, jak i zagraniczni. Aspekt rozrywkowy łaczył się tu z dydaktycznym i reformatorskim.  Z dyrektorów teatru największe zasługi należy oddać Wojciechowi Bogusławskiemu (1757-1829), który był jednocześnie uznanym pedagogiem i pisarzem biorącym udział w kształtowaniu się teatru nie tylko warszawskiego, ale też wileńskiego, lwowskiego, kaliskiego oraz poznańskiego. Tłumaczył libretta operowe. Do napisanego przez niego libretta powstała jedna z pierwszych oper narodowych, zatem – "Cud mniemany, czyli krakowiacy i Górale", do której muzykę skomponował Jan Stefani.

Z ważnych osiągnięć królewskich na polu nauki należy wymienić powołanie do życia, w roku 1765, Szkoły Rycerskiej, w roku 1773 – Komisji Edukacji Narodowej, a w 1775 roku Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które zajmowało się opracowywaniem podręczników. Król zadbał również o wykształcenie dyplomatów – w latach 1766-1793 działała Polska Szkoła Orientalna w Stambule. Na polu zasług dla nauki nie można pominąć postaci Hugona Kołłątaja (związanego z Komisją Edukacji Narodowej), zwanego reformatorem szkolnictwa polskiego. Starał się on scalić środowisko naukowe, podnosić poziom oświaty. Zdecydowanie antyrosyjski, przystąpił do Targowicy, opuszczajac kraj przed rozbiorami. Jego poglądy reformatorskie zostały zapisane w „Listach Anonima” (lata 1788-1789), gdzie zawarł program reformy państwa. Reformatorskie projekty były ściśle powiązane z koncepcją rozwoju nauki.

Oświecenie polskie to czas walki z przeszłością szlachecką i jej prawami, zwłaszcza prawem „liberum veto”, w którym już każdy postępowy umysł dostrzegał zagrożenie. Walka ta odbywała się często na polach kultury i nauki. Przykład tego widoczny jest u kolejnego wybitnego reformatora – Stanisława Staszica. Jego sławne dzieło, z roku 1790 - „Przestrogi dla Polski” – odmalowywało obraz współczesnej Rzeczpospolitej podzielonej przez kłótnie, uparte trzymanie się przez szlachtę jednostkowych przywilejów, w końcu anarchię. Przeciwstawiona tym realiom zostaje wizja narodu, który wie, czym jest wspólny interes i wspólne dobro. Głębokie zainteresowanie Staszica budziły także kwestie związane z nauką, zwłaszcza zainteresowanie geologią, któremu dał wyraz w pracy zatytułowanej „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” powstałej w roku 1805.

W przypadku architektury na pierwszy plan wybijają się magnackie rezydencje, dwory szlacheckie, czy gmachy użyteczności publicznej – zatem tendencja, która była w czasach Oświecenia widoczna w całej Europie.

Polskie Oświecenie miało swoją specyfikę (wspomniany już udział duchowieństwa na polach nauki i kultury) narzucaną przez sytuację wewnętrzną kraju. I tu widać chęć odrzucenia przesądów, wszystkiego, co uważane było za zabobony, zainteresowanie trzeźwą refleksją nad rzeczywistością i burzę mózgów, z której krystalizowały się poglądy. Charakterystyczna stała się różnica pomiędzy oświeconymi warstwami a sarmatami, stojącymi na straży najgorszych polskich tradycji (zwłaszcza bacznego pilnowania interesów sprzecznych z interesami państwa). Teoria nie mogła iść jednak wspólnie z praktyką do przodu, co widoczne jest na przykładzie króla Poniatowskiego. Wielki mecenas kultury i nauki nie był w stanie (nie potrafił) zrobić niczego, co uchroniłoby kraj przed upadkiem.

W pozostałych państwach Europy idee oświeceniowe łączyły się zazwyczaj z wyraźnym rozwojem wewnętrznym państwa, czego wzorcowy przykład stanowią rządy wspomnianej już carycy Katarzyny. Władcy jak ona, poza wielkimi mecenasami sztuki, byli jednak też wielkimi politykami. W Rzeczpospolitej rozwój nauki i kultury został w znaczny sposób od praktycznej polityki oddzielony – chociaż bowiem pojawiały się daleko idące projekty reform, były one hamowane przez część szlachty (która wolała prędzej zaakceptować rozbiory, niż wyzbyć się swoich przywilejów), ale także przez króla, który nie był dobrym politykiem.