Jan Matejko „Rejtan - Upadek Polski” - opis obrazu, interpretacja

Dzieło Jana Matejki pochodzi z 1866 roku. Tematem obrazu jednego z najsłynniejszych polskich malarzy jest niezwykle dramatyczna chwila w historii Polski. Matejko odmalował scenę, w której polski Sejm ma dać zgodę na pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej w 1773 roku. Według historyków, tylko jeden polski poseł – Tadeusz Rejtan – zaprotestował wobec tej decyzji krzycząc: „Zabijcie mnie, ale nie zabijajcie ojczyzny!”oraz rozdzierając szaty. Rejtan stał się więc symbolem Polski, a obraz Matejki – przestrogą dla kraju oraz częścią narodowej pamięci.

Sytuacja przedstawiona na obrazie ma miejsce na sali sejmowej Zamku Królewskiego w Warszawie, podczas obrad z dnia 21 kwietnia 1773 roku. Pomimo dokładnie określonej daty dziejących się wydarzeń, na obrazie pojawiają się portrety postaci, które nie brały wówczas udziału w hańbiących obradach Sejmu, ale – zdaniem Matejki – przyczyniły się do rozbioru Polski i jej ostatecznego zniknięcia z mapy Europy. Na obrazie odnaleźć można np. późniejszych przeciwników Konstytucji  3 Maja oraz uczestników konfederacji targowickiej z 1792 roku.

Tadeusz Rejtan w dramatycznej, półleżącej pozie blokuje przejście do sali senatu, w której miano podpisać zdradziecki dokument. Polski patriota ubrany jest w strój sarmacki, pozostałe postaci na obrazie prezentują stroje wzorowane na francuskiej modzie, co symbolizuje ich pogardę dla polskiej tradycji. W lewej części obrazu Matejko odmalował zdrajców Polski –  Stanisława Szczęsnego Potockiego (przywódcę Targowicy), Adama Ponińskiego (marszałka sejmu) oraz Franciszka Ksawerego Branickiego (hetmana wielkiego koronnego). Wszyscy skupieni są pod portretem carycy rosyjskiej Katarzyny II (którego tak naprawdę w sali nigdy nie było). Matejko umieszcza na swym płótnie również wielkich polskich patriotów, aby ukazać całą historię przegranej walki o utrzymanie suwerenności kraju. W dziele znalazło się więc miejsce również dla Franciszka Potockiego – przeciwnika jakichkolwiek związków z Rosją, który z poczucia bezradności przewraca fotel, z którego upada sakiewka z pieniędzmi. Jedna z monet toczy się pod stopy Ponińskiego, jest symbolem przekupstwa.

Król Stanisław August Poniatowski wydaje się być zdegustowany i zniesmaczony protestem Rejtana, spojrzenie na zegarek sugeruje znudzenie. Z Tadeuszem Rejtanem solidaryzuje się jedynie młody mężczyzna w konfederatce trzymający szablę – jest symbolem nowego, powstańczego pokolenia.

W 1867 roku obraz zostaje nagrodzony złotym medalem na Powszechnej Wystawie w Paryżu. Wówczas kupił go cesarz Franciszek Józef. Gdy imperium Habsburgów upadło, rząd Polski odkupił obraz, które znajduje się obecnie na Zamku Królewskim w Warszawie.