Przemiany form państwa polskiego

Od czasu panowania pierwszego Piasta, Mieszka I, obowiązującym na ziemiach polskich ustrojem była monarchia patrymonialna (od łac. patrimonium ­– ojcowizna). W myśl tej doktryny władca był właścicielem państwa (tzn. wszystkich ziem i majętności), jedynym panem i sędzią poddanych. Jednak już pierwsze dziesięciolecia polskiej monarchii przyniosły wzrost znaczenia kilku rodom, których przedstawiciele mieli istotny wpływ na losy państwa (m.in. dokonywali wyboru następcy władcy w przypadku gdy miał on więcej niż jednego potomka).

Administracja opierała się na grodach, które były utrzymywane przez ludność zamieszkującą ich pobliże, skupioną we wsiach służebnych. Możni i rycerze, za wspieranie władcy, dostawali niekiedy prawo do zarządzania określonym terenem. Nieco z boku hierarchii znajdowało się duchowieństwo, podlegające własnemu prawu oraz dysponującego własną ziemią (nadania dla klasztorów, kościołów).

Problemy z podziałem dóbr między następców zmarłego władcy doprowadziły do coraz większej decentralizacji państwa i osłabienia roli monarchii, manifestującej się szczególnie dotkliwie w czasach rozbicia dzielnicowego. Zjednoczenie wyniszczonego państwa, dokonane przez Władysława Łokietka (koronowanego w 1320 r.) położyło kres monarchii patrymonialnej.

Kolejnym ustrojem była monarchia stanowa. Charakteryzowała się z odejściem od patrymonium władcy na rzecz zwiększenia praw innych stanów, zwłaszcza możnych (szlachta, rycerze), duchowieństwa, a niekiedy i mieszczan. Udział poszczególnych stanów w rządzeniu determinował charakter monarchii.

Wprowadzono ideę Korony Królestwa Polskiego, czyli zjednoczonych ziem państwa polskiego w chwili przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego oraz ziem historycznie przynależnych Polsce, jednak utraconych w wyniku przemian dziejowych. Koroną rządziły trzy zasady: niepodzielności państwa (w celu uniknięcia powtórki z rozbicia dzielnicowego), suwerenności królów (którzy nie składali hołdów lennych nikomu i pod żadnym pozorem) oraz niepozbywalności terytorium Korony (a więc ziemi nie można był oddać lub odsprzedać innemu państwu, a każdy król zobowiązywał się dążyć do utraconych wcześniej terytoriów).

Stany wpływały na politykę, organizując zjazdy, sejmy walne i sejmiki, początkowo nie mające narzuconego przekroju społecznego, później coraz bardziej zdominowane przez szlachtę. Po wygaśnięciu dynastii Piastów nowi władcy, najpierw Andegawenowie, później zaś Jagiellonowie, chcąc zjednać sobie polskich możnowładców, nadawali liczne przywileje, które powiększały przepaść między zamożną i cieszącą się pełnią swobód szlachtą a pozostałymi stanami. W wyniku uchwalenia przez Kazimierza Jagiellończyka przywilejów cerekwicko-nieszawskich, nawet król musiał liczyć się ze zdaniem szlachty, formułowanym podczas sejmików. Nie mógł np. samodzielnie decydować o nakładaniu na szlachtę nowych podatków czy o wypowiedzeniu wojny. Rok 1454, w którym przywileje te zostały nadane, uznaje się za początek demokracji szlacheckiej.

W 1493 r. zwołano pierwszy dwuizbowy sejm walny. Senat tworzyli dożywotnio mianowani najwyżsi urzędnicy państwowi, izbę poselską zaś – wybrani podczas sejmików ziemskich przedstawiciele szlachty. Nad obradami sejmu czuwać miał król.

Dwanaście lat później sejm uchwalił konstytucję nihil novi (z łac. nic nowego), stanowiącą, iż tylko dwuizbowy sejm wraz z królem (sprawującym władzę wykonawczą) mogli podejmować najważniejsze dla państwa decyzje.

Z biegiem lat, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów i widmie bezkrólewia, wprowadzono wolną elekcję, podczas której szlachta wybierała, w wyniku głosowania (stawiano kreski), jednego spośród kilku zaproponowanych kandydatów. Koronacja takiego króla była poprzedzona potwierdzeniem przezeń praw i przywilejów szlachty. Zwieńczeniem władzy stanu szlacheckiego było prawo do zgłaszania liberum veto (łac. wolne nie pozwalam) – jeśli któryś z posłów wykrzyknął tę kwestię w trakcie obrad, podjęte dotychczas uchwały zostawały unieważnione.

Rozpasanie szlachty i marginalne znaczenie władzy królewskiej przyczyniło się do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów i rozbiorów. Król Stanisław August Poniatowski, mimo szczerej chęci wprowadzenia reform uzdrawiających sytuację polityczną w Polsce, nie zdołał obronić się przed samowolą szlachecką i sprzeciwem carycy Katarzyny II. Sejm Wielki, zwołany w 1788 r. uchwalił 3 maja 1791 r. tzw. Konstytucję Trzeciego Maja. Ogłoszono zrównanie mieszczan i szlachty, kończąc czasy złotej szlacheckiej wolności, a chłopów poddano opiece państwa. Zniesiono liberum veto i prawo szlachty do zawiązywania konfederacji w celu przeforsowywania własnych reform. Zwiększono rolę króla, który wraz z ministerialną radą pełnił funkcję władzy wykonawczej. Pozbawiono większości praw ubogą szlachtę. Niestety, II i III (1795 r.) rozbiór Polski zakończyły czas I Rzeczypospolitej, a słuszne postanowienia konstytucji nigdy nie weszły w życie.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., po krótkim czasie stabilizacji, w którym najwyższą władzę sprawował tymczasowy naczelnik państwa - Józef Piłsudski, wprowadzono demokratyczną republikę parlamentarną (tzw. Mała Konstytucja, 20 lutego 1919 r.). Trzy lata później uchwalono kolejną konstytucję (marcową), regulującą pracę prezydenta, sejmu oraz senatu. Po zamachu majowym (1926 r.), przeprowadzonym przez Józefa Piłsudskiego, sprzeciwiającego się kłótniom między posłami, wzmocniono rolę prezydenta i rady ministrów, zmniejszono zaś wpływy sejmu i senatu. Zwieńczeniem przejścia od republiki do autokracji była konstytucja kwietniowa z 1935 r., jeszcze bardziej wynosząca prezydenta ponad inne organy państwowe. Wybuch drugiej wojny światowej położył kres II Rzeczypospolitej.