Motyw mogiły przedstawiony w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej

Mogiła to ważne miejsce dla bohaterów „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej i niezwykle istotny motyw powieści . W utworze występują dwa takie miejsca: mogiła Jana i Cecylii, legendarnych założycieli rodu Bohatyrowiczów oraz mogiła powstańcza z czasów powstania styczniowego. Stosunek do obu tych miejsc charakteryzuje poszczególnych bohaterów, mówi o tym, jakimi są ludźmi.

Mogiła Jana i Cecylii zlokalizowana jest w leśnym parowie. Para kochanków, którzy przed wiekami uciekli na Litwę, pragnąc być razem, wykarczowali las, założyli gospodarstwo, które z czasem rozrosło się w osadę. Od  Jana i Cecylii wywodzi się ród Bohatyrowiczów. Trud legendarnej pary nagrodził król Zygmunt August, nadając im tytuł szlachecki.

Dla Bohatyrowiczów leśna mogiła przodków jest miejscem, które świadczy o ich pochodzeniu, pozycji społecznej, przypomina, skąd się wywodzą, a jednocześnie jak powinno wyglądać ich życie i postępowanie. Bohatyrowicze, podobnie jak przodkowie, kierują się prostymi zasadami: ciężko pracują, postępują uczciwie i szlachetnie, nie ma dla nich zbyt trudnych wyzwań. Z pokolenia na pokolenie przekazują sobie pamięć o mogile, przy okazji zaszczepiając miłość do tradycji i ojczyzny.

Innym miejscem, o jakie dbają bohaterowie powieści, jest powstańcza mogiła w lesie. To symbol walki o niepodległość Polski, stoczonej przed ćwierćwieczem. Powstanie styczniowe było wydarzeniem, do którego wracają pamięcią i Korczyńscy i Bohatyrowicze. Dla wszystkich był to ogromnie ważny epizod w życiu. Do wybuchu powstania i w czasie walk powstańczych obie rodziny pomagały sobie wzajemnie oraz walczyły ramię w ramię – jak ojciec Janka Bohatyrowicza - Jerzy i ojciec Zygmunta Korczyńskiego - Andrzej. Po upadku powstania więzy uległy rozluźnieniu. O wspólnej przeszłości przypomina właśnie mogiła, gdzie pogrzebanych jest około czterdziestu powstańców, w tym Jerzy i Andrzej. O grób dbają Bohatyrowicze – Anzelm z Jankiem regularnie odwiedzają mogiłę. Benedykt Korczyński rzadko tam bywa, pochłonięty codziennymi obowiązkami, krzątaniną i koniecznością zapewnienia bytu rodzinie. Pozostali Korczyńscy nie przywiązują uwagi do powstańczej mogiły. Syn Andrzeja - Zygmunt, który nie jest patriotą, nie lubi Polski i miejsca, gdzie się urodził, nie cierpi wręcz powstańczej martyrologii, dla niego cały ten epizod był dziełem jakichś szaleńców, do których przystał jego ojciec.

Dla Bohatyrowiczów mogiła powstańcza jest miejscem tak samo ważnym, jak grób Jana i Cecylii. Przypomina im o dawnych czasach, dobrym stosunkach z mieszkańcami dworu w Korczynie, wspólnej przeszłości. „Dawniej tak nie bywało” - wzdycha Anzelm, słysząc o wyroku w procesie sądowym, jaki Benedykt Korczyński wytoczył jednemu z Bohatyrowiczów. Zażegnanie konfliktu i nadzieje na odbudowanie dawnych, dobrych relacji daje planowany ślub Justyny Orzelskiej z Jankiem Bohatyrowiczem. W symbolicznym geście Benedykt odwiedza powstańczą mogiłę, jakby potwierdzając, że będzie na nowo starał się ułożyć sobie stosunki z mieszkańcami zaścianka. Związek Justyny i Jana daje nadzieję na to, że wrócą czasy, w których cała społeczność żyła w harmonii i pomagała sobie nawzajem.

Obie mogiły, opisane w powieści Elizy Orzeszkowej pełnią funkcję jednoczącą Bohatyrowiczów i Korczyńskich. Grób Jana i Cecylii przypomina o tradycji i korzeniach zaściankowej szlachty, mogiła powstańcza to natomiast symbol patriotyzmu, walki o wolną Polskę i współpracy obu rodzin.