Mikołaj Rej - dzieła, wiersze, utwory. Ogólne opracowanie twórczości Mikołaja Reja

Wymieniając nazwiska najznamienitszych polskich pisarzy, nie można zapomnieć o Mikołaju Reju. Ten renesansowy pisarz tworzący zarówno poezję, jak i prozę oraz dramaty uznawany jest za prekursora posługiwania się językiem polskim w dziełach literackich.

Szeroko znany jest cytat pochodzący ze zbioru epigramatów pt.: „Zwierzyniec”: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, lecz swój język mają”. Jest to postulat, aby dzieła tworzone na terenie naszego kraju pisane były w języku polskim, a nie, jak to dotychczas czyniono, za pomocą greki lub łaciny Cytat ten jest wyrazem głębokiej samoświadomości narodowej Reja oraz pragnienia upowszechniania ojczystego języka wśród społeczeństwa.

Mikołaj Rej był blisko związany z dworem królewskim. Pojawiał się często u boku Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Dużą rolę w jego twórczości odegrały spory religijne toczące się w tym okresie. Reformacja miała niebagatelny wpływ na poetę, który przeszedł na luteranizm, a później kalwinizm, by spierać się z przedstawicielami kościoła katolickiego w materii teologicznej, ale także finansowej. Źródła podają, że był poeta nieprzejednanym wrogiem katolicyzmu upatrując w nim źródła obłudy, zakłamania i fałszu.

„Ojciec literatury polskiej”, jak zwykło się nazywać Reja, był bardzo wszechstronnym twórcą, który wniósł do literatury polskiej sporo unowocześnień. Jako pierwszy na tak szeroką skalę stosował w swej twórczości język polski. Ponadto, ze względu na działalność usytuowaną na skraju średniowiecza i renesansu czerpał z obu tych epok, dzięki czemu jego dzieła zyskują ciekawą wielowymiarowość: z jednej strony spełniają postulaty dydaktyki i surowej moralności średniowiecznej, z drugiej – kultywują piękno życia i świadomość własnej odrębności. Rej zasłynął także dzięki wprowadzeniu języka kolokwialnego (potocznego) do literatury. Przykładem może być tu „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”.

Twórczość Mikołaja Reja z Nagłowic można podzielić na kilka etapów. W latach 30. XVI w. zajmował się on z jednej strony utworami trudnymi i „poważnymi”, z drugiej – podejmował tematy w formie satyrycznej i żartobliwej. Świadczy to o jego dużej wszechstronności. Oto bowiem przełożył w prozie „Psałterz Dawidów”, ale także stworzył żartobliwe dialogi, np.: „Warwasa z Dykasem” czy „Gęsi z kurem”.

Od 1654 r. w dziełach Reja wyraz znajdują wątki sporów religijnych: „Catechismus”, „Żywot Józefa” czy „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”.

„Żywot…” przedstawia biblijną opowieść o Józefie, który wprowadził Żydów do Egiptu. Rej bardzo plastycznie przedstawia tutaj wiele ludzkich przywar, takich jak zazdrość, nienawiść, pożądliwość, a forma dramatu pozwala na ciekawe kształtowanie dialogów. Już tutaj widzimy, jak wielką inspirację stanowiła dla renesansowego pisarza Biblia: niejednokrotnie będzie jeszcze wracał do tematów zaczerpniętych z Pisma Świętego, rozmaicie je przekształcając i wyłuskując ciekawe treści, którymi trafnie można było zobrazować ówczesną sytuację państwa oraz kondycję społeczeństwa.

„Krótka rozprawa…” z kolei to jeden z najsłynniejszych dialogów Reja. Pod postacią tytułowych bohaterów przedstawia on ówczesne warstwy społeczne: szlachty, chłopstwa oraz duchowieństwa oraz spory między nimi. Ostra krytyka jest tu połączona z oceną moralną ówczesnego społeczeństwa.

W 1549 r. ukazuje się „Kupiec” – dialog polemiczny, wzorowany na utworze Thomasa Kirchmeyera. Tutaj także pojawia się tematyka religijna wyrażona za pomocą postaci alegorycznych: Sumienia, Fortuny, Zysku. Rej ostro krytykuje praktyki uprawiane przez katolików, m.in. sposoby pokuty czy ceremonie kościelne, w wielu miejscach odwołuje się także do typowo polskiej rzeczywistości.

Dalej wychodzi „Postylla” – zbiór kazań oraz „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego”. Drugi z utworów to przykład literatury parenetycznej, a więc propagującej określone idee, wartości, postawy. „Wizerunk…” kładzie nacisk na zobrazowanie postaci idealnego ziemianina, przedstawia jego życie w trzech etapach odpowiadających trzem księgom dzieła: Rej rozpoczyna od młodości, przechodzi przez wiek dojrzały i kończy na starości, wyszczególniając obowiązki i konieczności postępowania dla każdej grupy wiekowej.

W kolejnym etapie powstaje „Źwierzyniec” będący zbiorem przeróżnych żarcików, anegdot, rad i historyjek z życia mniej lub bardziej znanych person. Epigramaty skrzą humorem, trafnymi obserwacjami, zaopatrzone są też w celne puenty. Do „Źwierzyńca” dołączone zostały w późniejszym czasie „Figliki” stanowiące zbiór żartów, w tym wulgarnych i nieprzyzwoitych. Wyróżnić można też „Źwierciadło” – największe dzieło Reja, w którym znalazł się m.in. „Żywot człowieka poczciwego”.

Podsumowując, twórczości Mikołaja Reja nie da się zamknąć w jednej szufladce. Stosował on rozmaite techniki pisarskie, posługiwał się różnymi motywami dla zobrazowania konkretnych idei, różnicował język w poszczególnych utworach oraz bezkompromisowo wyrażał swoje poglądy.

Niewielu jest twórców, którzy z taką jak Rej stanowczością propagowaliby własne idee oraz konsekwentnie realizowali postulaty, w które wierzyli. Renesansowy pisarz zasługuje na uznanie nie tylko ze względu na wdrażanie do literatury języka polskiego, ale także – na otwarte wyrażanie własnego zdania, które nie każdemu z pewnością przypadało do gustu.