Tadeusz Borowski „Opowiadania” - behawioryzm w utworze Borowskiego

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego są przykładem wykorzystania techniki behawiorystycznej w literaturze polskiej po 1945 roku. Termin „behawioryzm” został zapożyczony z nauk psychologicznych, w których oznaczał kierunek badań nad charakterem i zachowaniami ludzi pod wpływem czynników zewnętrznych. Na gruncie literackim pojęcie to oznaczało pewną tendencję w sposobie kształtowania narracji. Wykorzystanie behawioryzmu w prozie wiązało się ze zrezygnowania z analizy psychologicznej.

Narrator opisuje wydarzenia, w których uczestniczy, jednak nie zdradza uczuć i stanów psychicznych zarówno swoich, jak i bohaterów. W „Pożegnaniu z Marią” w ostatnich akapitach narrator informuje o tym, jak jego ukochana Maria została aresztowana podczas łapanki. Narrator widzi, jak Maria stoi w aucie, tuż przy żandarmie. Jest on w stanie opisać każdy szczegół, kolor twarzy dziewczyny, ruchy rąk, jej postawę. Wie, że Maria została wywieziona z transportem żydowskim do obozu koncentracyjnego. Tam zginęła w komorze gazowej, „a jej ciało zapewne przerobiono na mydło”. Jest to beznamiętny, obiektywny opis. Wydawać by się mogło, że narrator jest niezaangażowanym obserwatorem. Emocje, które musiała przeżywać Maria, nie są ujawnione w bezpośredniej wypowiedzi, zdradza je jej zachowanie. Trupioblada twarz, biała jak wapno. Ręce przyciśnięte do piersi w obronnym geście. Natężony wzrok skierowany w kierunku narzeczonego. Poruszające się wargi, z których nie wydobywa się żaden głos. Czytelnik sam odczytuje stan psychiczny bohaterki. Uczucia narratora ujawniają się jednym zdaniu: „Nie wiedziałem zupełnie, co robić”. Jest to wyrażenie rozpaczy i niemocy.

W prozie behawiorystycznej partie dialogowe są szczególnie rozbudowane, gdyż informacje o uczuciach mogą pojawiać się w przytoczonych słowach bohaterów. W „Proszę państwa do gazu” następuje dialog między Tadkiem i Henrim. Tadek zdradza się ze swoimi wątpliwościami dotyczącymi strony moralnej swojego zachowania. Nie wie, czy jest dobrym człowiekiem, ponieważ czuje złość i nienawiść do ludzi, których przyszło mu wyprowadzać z wagonów. Jego rozmówca nie rozumie obiekcji Tadka, uważa, że naturalną koleją rzeczy jest wyładować swoją złość na słabszych.

Narrator, będący jednocześnie bohaterem „Opowiadań”, powstrzymuje się od wypowiadania komentarzy dotyczących uczuć i emocji. Ten sposób prowadzenia narracji zwalnia narratora od oceny moralnej wydarzeń. Czytelnik sam ma możliwość ustosunkowania się do bohaterów i ich postępowania.