Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” - sen o Polsce czy sąd nad Polską? Wypracowanie

Czy „Pan Tadeusz” jest sielanką, czy gorzkim rozrachunkiem z rzeczywistością? Ani jednym, ani drugim i obydwoma po trochu. Pewne aspekty historii i życia publicznego zostają wyidealizowane, inne zaś poddane krytyce. Narodowa epopeja, w zamyśle autora, miała być obrazem przemijającej epoki szlacheckiej, unieśmiertelnieniem Litwy takiej, jaka żyła w pamięci wieszcza, a więc sielskiej. Ale „Pan Tadeusz” jest też rozrachunkiem z własną i narodową przeszłością, Mickiewicz rewiduje swoje wcześniejsze poglądy, kreuje nowy typ bohatera i wskazuje na przyczyny trwającego upadku.

Sąd nad Polską dotyczy głównie osądu warstwy szlacheckiej, odpowiedzialnej za sytuację kraju. Polska szlachta cieszyła się wieloma swobodami i miała decydujący wpływ na politykę. Władza królewska była słaba, a od 1795 w ogóle nie istniała, chłopi nie mieli żadnego udziału w rządach. De facto, sejmiki wyznaczały kierunek polskiej polityki. Niestety wiele z nich kończyło się kłótniami a nawet bójkami, co paraliżowało wszelkie decyzje. Mickiewicz wspomina o popularności Jacka Soplicy na sejmikach. Jeden człowiek, jeśli posiadał charyzmę, mógł decydować o zerwaniu całego sejmu. W takim systemie podjęcie decyzji, szczególnie obciążających szlachtę kosztami wojny, było niemal niemożliwe.

W „Panu Tadeuszu” odnajdziemy liczne przykłady samowoli szlacheckiej i warcholstwa. Już sam pomysł zajazdu, który wcale nie był nowy, wskazuje na brak praw regulujących wzajemne stosunki między sąsiadami. Rację ma silniejszy. Gerwazy podburza miejscową ubogą szlachtę do najazdu na Sędziego, by w ten sposób odzyskać zamek dla Horeszków. Taka sytuacja wskazuje na słabość prawa i królewskiej władzy. Przykładem bezprawia jest też zbrodnia Jacka Soplicy, który po zamordowaniu Stolnika, pozostaje bezkarny. To on sam nakłada na siebie pokutę, nie zewnętrzny wymiar sprawiedliwości. Szlachta prowadzi własną politykę, każdy dba o własne interesy, a wspólne dobro ojczyzny na tym cierpi. Wewnętrznie skłóceni rodacy nigdy nie będą w stanie stawić skutecznego oporu zewnętrznemu wrogowi.

Przykładem prywaty jest też zabicie Stolnika przez Jacka Soplicę. Stolnik jest wrogiem Moskali, dzielnie odpiera ich atak, po czym ginie z ręki rodaka. Soplica dokonuje osobistej zemsty, kieruje się własnymi zranionymi uczuciami, nie biorąc pod uwagę, że w ten sposób działa na szkodę ojczyzny. Także spór o zamek ujawnia wewnętrzne zatargi. Prawa Sędziego do zamku wynikają z nadania mu go przez Targowicę. Tak więc Sędzia przyjmuje dar z rąk zaborcy i walczy o niego z rodakiem.

Kolejnym grzechem szlachty jest duma i warcholstwo. Większość sporów kończy się rękoczynami. Jacek Soplica zabija Stolnika, Hrabia najeżdża Sędziego, Gerwazy prowokuje bójkę podczas uczty. Duma szlachecka nie pozostawia miejsca na kompromis. Spory przeradzają się w kłótnie, a potem w ruch idą szable.

A jednak obraz polskiej szlachty nie jest jednoznacznie negatywny, przeciwnie, Mickiewicz łagodzi tę krytykę eksponując zalety tej warstwy i kończąc utwór powszechną zgodą i zjednoczeniem sił przeciw zaborcy. Po stronie zalet trzeba wymienić patriotyzm i gotowość do poświęceń w obliczu naglącej potrzeby. Rozrachunek dotyczy przeszłości, przyszłość jawi się jak dobry sen. Skłócona szlachta walcząca między sobą o majątki i wyrównanie dawnych krzywd, potrafi się zjednoczyć w obliczu wspólnego wroga. Niestety dopiero kiedy ów wróg najeżdża dworek Sędziego. Najazd Hrabiego na Sopliców, kończy się wspólnym odparciem Moskali. Potem wszyscy przygotowują się do udziału w kampanii Napoleona przeciw Rosji.

Patriotyzm przejawia się również w kultywowaniu dawnych tradycji i dbałości o dobre obyczaje. Dwór w Soplicowie jest właśnie taką ostoją dawnej polskości. Przestrzega się hierarchii, praw wieku, zachowuje się pamięć o ważnych wydarzeniach historycznych i bohaterach narodowych.

Przykładem patriotycznej postawy jest postać księdza Robaka. Swoje winy przeciwko ojczyźnie, wynikające z osobistych zatargów, naprawia walcząc na polu bitwy, a potem działając w konspiracji. Jego metamorfoza obrazuje także rewizję poglądów samego autora.

Idealizacja przedstawionego świata widoczna jest także w warstwie opisowej. Litewskie krajobrazy są sielskie, przyjazne, w oczach Tadeusza piękniejsze niż wszystkie inne. Pewne elementy idealizacji pojawiają się też w warstwie fabularnej. W rozmowie Tadeusza z Zosią pojawia się zapowiedź uwłaszczenia chłopów. Utwór kończy się rozpoczęciem kampanii napoleońskiej przeciwko Rosji, niosącej nadzieję na wyzwolenie. Zaś małżeństwo Tadeusza i Zosi kończy rodowy spór i wewnętrzne waśnie, ponadto zapowiada ważne reformy społeczne.