Portret człowieka poczciwego według Mikołaja Reja ukazany w utworze „Żywot człowieka poczciwego”

„Żywot człowieka poczciwego” nasuwa skojarzenia z literaturą średniowieczną, między innymi przez swój parenetyczny charakter. Już tytuł wskazuje na przedstawienie pozytywnego wzorca osobowego. Tym wzorcem jest polski szlachcic, ziemianin, żyjący w zgodzie z naturą, Boskimi i ludzkimi prawami, szanujący dawne obyczaje i pielęgnujący cnotę umiaru. Rej przedstawia ów żywot chronologicznie, od chwili narodzin do starości, wskazując na właściwe zadania każdego wieku oraz rolę doświadczenia w kształtowaniu się osobowości i moralności.

Pierwsza księga dotyczy dzieciństwa i młodości. Autor podkreśla tu rolę rodziców i właściwego wychowania, zgodnego z naturą i usposobieniem dziecka. Nikt nie jest z gruntu zły ani grzeszny, tylko złe doświadczenia i słaba wola, mogą go takim uczynić. Dlatego autor postuluje nauczanie Pisma Świętego, zgodnie ze swoimi przekonaniami, w duchu kalwińskim. Młody człowiek musi zdobyć wiedzę i nauczyć się pracy. Wykształceniu sprzyjają podróże, które poszerzają wiedzę o świecie, obyczajach, ludziach, a także lektura. Rej podkreśla rolę dorosłych, którzy kształtują młode umysły, przekazują tradycję i stanowią wzór. Wykształcenie musi obejmować umiejętność ładnego wysławiania się, znajomość Pisma Świętego, wiedzę o świecie i jego historii. Ale wiedza to nie wszystko. Młody człowiek musi się też nauczyć pracy i nabyć wielu cnót. W rodzinnym domu powinien mieć swoje obowiązki, tak by być pomocnym rodzicom. Szczególną wagę przywiązuje autor do rozwoju cnót moralnych, takich jak obowiązkowość, honor, dyscyplina, prawość, uczciwość. Tego wszystkiego człowiek uczy się w domu. Ważne jest, by nie marnować czasu, każdą chwilę poświęcać pożytecznym zajęciom. Nawet wypoczynek i zabawa mają swoje miejsce w edukacji i mogą służyć doskonaleniu charakteru. Obowiązki nakładane na młodego człowieka nie są przykre, z pracy i nauki powinien on czerpać radość i przygotowywać się do dorosłego życia. 

W „Księdze II” autor ukazał „człowieka poczciwego” w wieku średnim. Zadania, jakie przed nim stawia, to stabilizacja i założenie rodziny oraz wywiązywanie się z obowiązków względem ojczyzny. Rolą szlachcica jest, zdaniem Reja, życie ziemiańskie. Uprawa roli to zajęcie szlachetne i godne. Obcowanie z naturą daje członkowi poczucie szczęścia i podoba się Bogu. Zarządzanie gospodarstwem wymaga rozsądku, autor piętnuje przy tej okazji różne zabobony. Każdy dzień powinien być dobrze zaplanowany, żeby wszyscy znali swoje obowiązki. Gospodarz musi mieć czas dla swej żony i dzieci, doglądać pracy chłopów, uprawy pól i wypasania trzody. Wiek średni to także czas oddania się sprawom państwa. Szlachcic ma obowiązki wobec swego kraju i swojej klasy, których nie wolno mu unikać.

Wiele miejsca poświęca Rej przedstawieniu cnót, jakimi charakteryzuje się „poczciwy” szlachcic. Jest to człowiek honorowy, przestrzegający prawa, wierny zasadom. Żyje w pokoju i zgodzie ze swoimi sąsiadami. Jest sprawiedliwy wobec wszystkich, rodziny, znajomych i chłopów. Rozważnie prowadzi gospodarstwo, by wszystkim przynosiło pożytek. Dba o ludzi i zwierzęta. We wszystkim zachowuje umiar, w pracy i w zabawie. Żyje skromnie, nie wywyższa się, nie trwoni majątku. Dzięki temu może się czuć szczęśliwy. Życie w harmonii z przyrodą i zgodzie z ludźmi zapewni mu dobrą sławę za życia po śmierci.

Trzecia część dzieła przedstawia starość „poczciwego człowieka”. Nie jest to bynajmniej okres ponury i jak każdy ma swoje zadania i uroki. Ludzie starzy powinni dzielić się swoją mądrością z młodymi, wspomagać ich swoim doświadczeniem i świecić przykładem. „Człowiek poczciwy” nie poddaje się rozpaczy, ani nie pozwala, by choroby nim zawładnęły. Pocieszenia szuka w Biblii i poczuciu, że uczciwe spędził życie.

Poczciwe życie, jakie ukazuje Rej, to życie radosne i pożyteczne, każdy wiek ma swoje zadania, a ich wypełnienie daje człowiekowi poczucie szczęścia i dumy. Cnota i prawość to prawdziwe skarby, których nie zastąpią żadne bogactwa. W pierwszej księdze Rej szeroko opisuje wszystkie pory roku i prace, jakie trzeba wówczas wykonać w gospodarstwie. Podobnie kształtuje się życie człowieka, wszystko ma w nim swój czas i miejsce. A jeśli nie zaniedba się obowiązków i skrupulatnie wykona wszystkie prace, można liczyć na dostatek i spokojny wypoczynek zimą.