Unia mielnicka (1501 r.) - Unia realna Polski i Litwy

Lata panowania Jana Olbrachta w Rzeczpospolitej i Aleksandra w Wielkim Księstwie Litewskim, mimo pozornego rozbicia obowiązującej wcześniej unii personalnej, były czasem zacieśnienia przyjaznych stosunków polsko-litewskich oraz zgodnej współpracy pomiędzy braćmi w kwestii polityki zagranicznej. Śmierć Jana Olbrachta w dniu 17. czerwca roku 1501 stworzyła sytuację, w której głównym kandydatem do przejęcia tronu w Krakowie został Aleksander, a ewentualna jego koronacja oznaczałaby powrót do tradycji ojcowskiej unii personalnej. Elity rządzące w obu państwach były zgodne co do faktu, iż ponowne połączenie Polski i Litwy osobą wspólnego monarchy jest jedynym słusznym rozwiązaniem, ale różnie zapatrywały się na charakter i zakres przyszłej unifikacji. Litwini, uwikłani w beznadziejny konflikt z Moskwą, byli skłonni do niewielkich ustępstw w zamian za obietnicę udzielenia doraźnej pomocy militarnej, ale jednocześnie nie chcieli wychodzić poza ramy zwykłej unii personalnej, obawiając się ograniczenia wywalczonej przez Aleksandra suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego. Strona polska z kolei dążyła do jak największego zacieśnienia więzi z sąsiadem, przy okazji chcąc uzyskać wpływ na wybór Wielkiego Księcia.

Po klęsce nad Wiedroszą znaczącemu osłabieniu uległa pozycja strony litewskiej, która pilnie potrzebowała wsparcia w wojnie z Moskwą. Wykorzystując ten fakt panowie polscy przeforsowali w Piotrkowie swój punkt widzenia – tj. praktycznie unię realną (pełne zjednoczenie) pomiędzy obydwoma państwami przeprowadzona pod dyktando polskie w zamian za koronę królewską dla Aleksandra i obietnicę wsparcia militarnego. Ostateczną wersję traktatu podpisano w dniu 3. października roku 1501 w Piotrkowie, a oczekujący na wynik rokowań Aleksander Jagiellończyk sygnował go w dniu 23. października w Mielniku.

Głównym postanowieniem unii zwanej mielnicką była pełna unifikacja Polski i Litwy, które odtąd miały stanowić jeden i nierozłączny organizm. Władca jego miał być każdorazowo wybierany przez przedstawicieli obu stron, aczkolwiek przedstawicielstwo litewskie ograniczone było do 9 osób (4 biskupów, 3 wojewodów i 2 kasztelanów). Nad sprawami całego państwa pieczę miała trzymać wspólna rada, zobowiązano się do udzielania sobie niezbędnej pomocy militarnej oraz zabroniony ratyfikowania traktatów z państwami trzecimi, które godziłyby w interesy drugiej strony. Dodatkowym elementem spajającym oba państwa miała być wprowadzona wspólna moneta, która wszędzie miała mieć te same wymiary oraz wagę.

Postanowienia unii w Mielniku przeobrażały formalnie dotychczasową unię personalną w klasyczną unię realną, jednak w znakomitej większości nie zostały one wprowadzone w życie, pozostały wiążące jedynie na papierze. Niechętny definitywnemu zjednoczeniu był zarówno nowy monarcha, Aleksander Jagiellończyk, jak i zdecydowana większość elit litewskich – ich opór nie pozwolił m.in. na wprowadzenie nowej monety oraz utworzenie wspólnej rady sejmowej. Oznaczało to ogólnie rzecz biorąc powrót do sytuacji, kiedy to oba praktycznie niezależne państwa połączone są jedynie osobą jednego władcy, króla Aleksandra, czyli tak jak w czasach Kazimierza Jagiellończyka.