Armia generała Władysława Andersa – utworzenie, szlak bojowy

W wyniku tajnego protokołu w układzie Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku terytorium przedwojennej Polski zostało podzielone pomiędzy dwóch najsilniejszych agresorów: Niemcy od zachodu i ZSRR od wschodu. Obie armie okupowały przyznane sobie terytoria starając się na nich realizować założenia swojej antypolskiej polityki, co w przypadku ZSRR oznaczało m. in. masowe deportacje ludności Polskiej oraz prześladowania żołnierzy i kadry oficerskiej.

Atak Niemiec na Związek Radziecki z czerwca 1941 roku diametralnie zmienił sytuację Polaków znajdujących się na terytorium okupowanym przez Armię Czerwoną. Zachodni członkowie koalicji antyhitlerowskiej nalegali, aby w obliczu zagrożenia ekspansji Hitlera na wschód, narody polski i rosyjski wyciszyły spory i wspólnie stanęły do walki z nazizmem. Pod naciskiem aliantów, 30 lipca 1941 podpisany został układ Sikorski-Majski, który formalnie przywracał stosunki dyplomatyczne pomiędzy zwaśnionymi stronami. Dodatkowo Stalin wyraził zgodę na formowanie polskiego wojska na terenie Związku Radzieckiego, które rekrutować się miało z jeńców wojennych przetrzymywanych w ogromnej liczbie w więzieniach NKWD.

W sierpniu 1941 z więzienia na Łubiance zwolniony został generał Władysław Anders, któremu Naczelny Wódz od razu zlecił rozpoczęcie formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. W głównym założeniu Polacy mieli walczyć u boku Armii Czerwonej przeciwko niemieckiemu agresorowi, ale od samego początku strona radziecka nie ułatwiała generałowi tego zadania. Ciężkie warunki klimatyczne, trudności w zaopatrzeniu oraz zły stan zdrowia rekrutów, spośród których większość miała za sobą wyniszczającą izolację w obozach pracy, nie sprzyjały sprawnej organizacji przyszłej armii. Stalin oraz jego dowódcy szybko zdali sobie sprawę z faktu, iż utrzymywanie w bezpośredniej bliskości niepokornych i niepewnych politycznie oddziałów polskich nie leży w interesie Związku Radzieckiego.

Uformowane z wielkim trudem i w pełni wyekwipowane trzy wielkie Dywizje: 5 Wileńska Dywizja Piechoty, 6 Lwowska Dywizja Piechoty oraz 7 Dywizja Piechoty wraz z oddziałami pomocniczymi, na mocy obustronnego porozumienia zostały ewakuowane na Bliski Wschód, do Iranu. W sumie, od marca do sierpnia 1942 roku, granice ZSRR opuściło ok. 67 tys. żołnierzy polskich oraz niemal drugie tyle ludności cywilnej, głównie rodzin i krewnych. Ewakuowane wojsko weszło wkrótce w skład utworzonej w 1942 roku Armii Polskiej na Wschodzie. Po szybkiej reorganizacji armia została skierowana do Iraku – w okolice Mosulu, gdzie miała ochraniać pola naftowe przed dywersją niemiecką. Następnie po przekroczeniu Palestyny wojsko generała Andersa, już jako II Korpus Polski wróciło na kontynent europejski, a konkretnie do Włoch, gdzie Polacy zasłynęli m.in. jako heroiczni zdobywcy klasztoru Monte Cassino.

Po zakończeniu działań wojennych, większość z żołnierzy regularnego II Korpusu nie skorzystała z możliwości powrotu do ojczyzny, w obawie przed represjami ze strony nowych, komunistycznych władz Polski.