Rozbicie dzielnicowe i jego skutki - testament Bolesława Krzywoustego

Bolesław III Krzywousty zmarł w roku 1138 i chcąc nie dopuścić do bratobójczych walk o władzę w państwie pomiędzy swoimi pięcioma synami, na mocy prawomocnego testamentu wprowadził w Polsce diametralne zmiany w systemie rządzenia. Sam statut, pomimo iż wszedł w życie niezwłocznie po śmierci króla, prawdopodobnie został spisany dużo wcześniej (pomiędzy 1117-1137).

Zasadniczą kwestia ustrojową, jaką wprowadzał testament Bolesława Krzywoustego, było odejście od fundamentalnej zasady niepodzielności i integralności terytorium państwa na rzecz powstania autonomicznych dzielnic, którymi zarządzać mieli poszczególni jego synowie. Tytularną władzę zwierzchnią (senioralną) nad pozostałymi ziemiami i ich książętami (juniorami) sprawować miał według zamysłu Bolesława II najstarszy z rodu Piastów, tzw. princeps (senior), władający niedziedziczną i niepodzielną dzielnicą senioralną. W jej skład wchodziły najważniejsze grody oraz centralnie położone ziemie państwa polskiego: Małopolska z Krakowem, ziemie sieradzka oraz łęczycka, zachodnia część Kujaw z Kruszwicą, wschodnia Wielkopolska z Kaliszem i Gnieznem oraz Pomorze z Gdańskiem.

Pierwszym princepsem w roku 1138 został najstarszy z synów zmarłego króla, Władysław II (nazywany później Wygnańcem), który oprócz dzielnicy senioralnej otrzymał także swoje terytorium dziedziczne, którym był Śląsk ze stolicą we Wrocławiu. Pozostali bracia również otrzymali swoje dzielnice: Bolesław IV Kędzierzawy – Mazowsze ze stolicą w Płocku, Mieszko III Stary – Wielkopolskę z Poznaniem, a najmłodszy Henryk – ziemię Sandomierską. Oprócz wyżej wymienionych powstała jeszcze piąta dzielnica, nazywana umownie „oprawą wdowią”, gdzie władzę objęła samotnie żona Bolesława Krzywoustego – Salomea – której towarzyszył ponadto, nieuwzględniony w testamencie z racji swojego urodzenia już po jego wydaniu, syn Kazimierz zwany później Sprawiedliwym.

Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego nie zakładała dziedziczności władzy senioralnej w państwie polskim – po śmierci wszystkich jego synów przypaść miała on najstarszemu żyjącemu przedstawicielowi dynastii Piastów. W praktyce jednak walki wewnętrzne pomiędzy braćmi oraz ich krewnymi doprowadziły do wykształcenia się w poszczególnych prowincjach zasad dziedziczenia władzy nad nimi. Testament zapoczątkował prawie półtorawieczny okres rozbicia dzielnicowego w Polsce, które skutkowało stopniowym upadkiem senioralnej władzy centralnej.