Jan Zamoyski i jego znaczenie dla Rzeczypospolitej

Urodzony 19 marca 1542 roku, Jan Zamoyski, w historii Polski zapisać się miał, jako świetny wódz, myśliciel i wybitny przywódca szlachty.

Niebywałe talenty Zamoyskiego wyszły na jaw już w okresie jego młodości, bowiem w wieku 21 lat posiadał tytuł doktora nauk i mianowany został rektorem uniwersytetu w Padwie. Przedmiotami zainteresowania młodego Polaka były przede wszystkim prawo i polityka. Po powrocie do kraju trafił na dwór Zygmunta Augusta II, który uczynił go swym sekretarzem. Ponieważ sumienne wykonywał swe trudne obowiązki (m.in. usuwanie magnatów z dóbr królewskich, porządkowanie archiwum koronnego), król nie szczędził mu majątków.

Po śmierci ostatniego Jagiellona, Zamoyski postanowił mocniej zaangażować się w politykę. Znajdując się w obozie postulującym elekcję viritim, Zamoyski awansował do roli przywódcy całej szlachty. W roku 1573 poparł kandydaturę Henryka Walezego i tym samym wystąpił przeciwko magnaterii, która widziała Maksymiliana Habsburga tronie polskim. Po krótkim epizodzie z Walezym, tron polski objął Stefan Batory, który uczynił Zamoyskiego swym doradcą i podkanclerzem koronnym. Już w roku 1578 otrzymał kolejny awans i został mianowany kanclerzem wielkim koronnym. Stając się potężnym hetmanem, Zamoyski modyfikował swe poglądy na władzę i uświadomił sobie istotność działań wojennych - popierał starania Batorego mające na celu umocnienie władzy monarszej i wraz z nim uczestniczył w wojnie z Rosją w latach 1579-1581 ( wtedy tez zdobył Wieliż i Zawłocze).

W roku 1580 zainicjował budowę „miasta idealnego” – Zamościa. Rok później król przyznał Zamoyskiemu tytuł Hetmana Wielkiego Koronnego.  Jego popularność w warstwie szlacheckiej miała się jednak skurczyć, gdy w roku 1584 przyczynił się do uwięzienia banity Samuela Zborowskiego.

Po przedwczesnej śmierci Batorego hetman opowiedział się po stronie Zygmunta Wazy i zbrojnie przeciwstawił się nadciągającemu księciu Maksymilianowi Habsburgowi. W bitwie pod Byczyną w roku 1588 Zamoyski rozbił siły nieprzyjaciela, a samego arcyksięcia pojmał i uwięził. Nowy władca, Zygmunt III Waza, jednak wybitnie nie przypadł do gustu potężnemu Polakowi. Konflikt między nimi miał się ciągnąć latami. Waza nie dał się sterować i realizował własną politykę prowadzącą do uzyskania władzy w Szwecji i zbliżenia z Habsburgami. Zamoyski natomiast, traktując króla jako ignoranta w sprawach polskich, obawiał się, iż jego plany sprowadzą na kraj same nieszczęścia. Przeciwny był zwłaszcza wikłaniu się w wewnętrzne sprawy Szwecji. Gdy hetman dowiedział się, że władca spiskuje z Habsburgami, podjął nawet nieudaną próbę zamachu stanu w roku 1592. Waza wciąż więc musiał na Polaka bardzo uważać.

Zamoyski wciąż pozostawał głównodowodzącym sił zbrojnych polski i zamierzał je wykorzystywać wedle własnych planów (będących kontynuacją wizji jego przyjaciela - Batorego). Ruszył nad Dunaj, gdzie Księstwom naddunajskim narzucił zwierzchnictwo RP, a w 1595 pod Cecorą odparł armię turecko-tatarską. W latach 1600-1601 przeniósł się na Inflanty, gdzie walczył z najazdem szwedzkim – zdobył kilka twierdz warownych i miast (w 1602 Biały Kamień). W tym samym roku miał się wycofać z walki i powrócić do Zamościa. Jednocześnie zakończył swą aktywną działalność na arenie ogólnopolskiej. 3 czerwca 1605 roku schorowany Zamoyski zmarł i pochowany został w kaplicy Zamoyskich w Katedrze Zamojskiej.

Bogata działalność zarówno na rzecz kraju, miasta (w roku 1595 założył Akademię Zamojską), jak i ta naukowa stawiają hetmana Jana Zamoyskiego wśród najwybitniejszych postaci historii Polski.