Królestwo polskie - gospodarka - dynastia Piastów - rola górnictwa (kopalnie soli i ołowiu)

W średniowiecznym Królestwie Polskim całość zasobów naturalnych znajdujących się na terenie państwa (zarówno w dobrach królewskich jak i prywatnych) należała tylko i wyłącznie do władcy. Poszukiwanie, zagospodarowywanie oraz eksploatacja wszelkiej maści złóż były jednym z głównych atrybutów (regaliów) królewskich, których monarchowie wyzbywali się niezwykle rzadko, jedynie w obliczu wyjątkowych okoliczności.

Wzorem państw sąsiednich, monarchia Kazimierza Wielkiego zawdzięczała w dużej mierze swój dynamiczny rozwój eksploatacji naturalnych zasobów. Na terenie Królestwa Polskiego znajdowały się bowiem jedne z największych w Europie złóż soli kamiennej, skoncentrowane wokół dwóch głównych małopolskich kopalni: w Wieliczce i Bochni. Sól należała w tym czasie do surowców wyjątkowo pożądanych ze względu na swoje właściwości konserwujące, dzięki czemu szybko stała się wiodącym polskim towarem eksportowym. Handel solą regulowały specjalne ustawy królewskie, które traktując ją jako główny surowiec strategiczny, określały precyzyjnie zasady wydobycia, gromadzenia i sprzedaży jej do odbiorców krajowych oraz zagranicznych. Dochody z podkrakowskich kopalni soli szybko stały się także ważną składową królewskiego skarbca, przez co władca pieczołowicie roztoczył nad nimi swój patronat i protektorat.

W czasach ostatniego z Piastów zasady funkcjonowania i organizacji żup solnych zostały gruntownie zreformowane i przystosowane do ówczesnych realiów. Prowizoryczny system zarządzania wprowadzony jeszcze przez księcia Bolesława Wstydliwego, traktujący je jako przedsiębiorstwo państwowe, został w roku 1368 zastąpiony przez tzw. statut żup solnych. Stanowił on precyzyjne określenie podstaw funkcjonowania systemu małopolskich kopalń, nad którym pracowali najwybitniejsi doradcy z otoczenia króla  przy udziale specjalistów od spraw górnictwa. Podstawowym zadaniem statutu było ograniczenie samowoli fiskalnej zarządzających nimi do tej pory urzędników królewskich, którym odebrano prawo do czerpania prywatnych korzyści z żup. Na mocy wprowadzonego statutu głównym administratorem żup solnych miał zostać działający w imieniu króla żupnik, który otrzymawszy je w zarząd (dzierżawę), zobowiązany był do przekazywania do skarbca królewskiego stałego czynszu w wysokości 18 tys. grzywien rocznie, który stał się bezpośrednim dochodem króla. Żupnik mógł być ponadto w imię zasady ad fideles manus w każdej chwili odwołany przez władcę ze stanowiska. Król, aby zapewnić żupom odpowiednie warunki rozwoju aktywnie wspierał także miasta, w których się one znajdowały oraz szczególna łaską obdarzył pracujących w nich górników.

Poza intratnym monopolem na wydobycie i handel solą istotną rolę w polityce Kazimierza Wielkiego i jego następców odgrywały także kopalnie rudy ołowiu, zlokalizowane również w Małopolsce, w pobliżu Olkusza oraz w Chęcinach w ziemi sandomierskiej. Ich organizacja prawdopodobnie opierała się o podobne schematy i rozwiązania, jakie występowały przy wydobyciu soli.