Obraz szlachty polskiej przedstawiony w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza

Akcja „Pana Tadeusza” rozgrywa się w środowisku szlacheckim. Z tej warstwy wywodzą się wszyscy znaczący bohaterowie. Dlatego też mówi się o niej jako o zbiorowym bohaterze utworu. Obraz szlachty stworzony przez Mickiewicza jest bardzo reprezentatywny, obejmuje wewnętrzne zróżnicowanie tej niejednolitej klasy, ukazuje zarówno wady jak i dobre strony jej przedstawicieli.

Choć jest to już schyłek szlacheckiej epoki, rola szlachty na początku XIX wieku była decydująca w kwestiach narodowych. Chłopi pańszczyźniani nie byli postrzegani jak obywatele, nie mieli żadnego głosu w sprawach polityki. Władza królewska przez lata osłabiana w 1795 wraz z abdykacją Stanisława Augusta Poniatowskiego całkowicie przestała istnieć. Odpowiedzialność za losy kraju spoczywała na barkach przedstawicieli szlachty. Jednak lata złotej wolności doprowadziły do licznych aktów samowoli i bezprawia. Mickiewicz nawet w podtytule informuje, że mowa będzie o ostatnim zajeździe na Litwie. Zajazdy były formą dochodzenia sprawiedliwości na własną rękę. Rację miał silniejszy. W ten sposób Hrabia zamierzał odzyskać rodowy zamek. Przykładów samowoli, pieniactwa i warcholstwa odnajdziemy tu znacznie więcej, Gerwazy prowokuje bitwę podczas wieczerzy, podburza okoliczną szlachtę do zajazdu, Jacek Soplica w akcie zemsty strzela do Stolnika.

Z drugiej strony, gdy pojawiają się Moskale, niedawni przeciwnicy jednoczą się w walce ze wspólnym wrogiem. Mieszkańcy Soplicowa cenią sobie tradycje i żyją zgodnie z dawnymi obyczajami. Wszystkie zebrania towarzyskie jak uczty czy polowania, przebiegają według pewnych określonych przez tradycję scenariuszy, z zachowaniem odpowiedniej hierarchii i ceremoniału. Dużą wagę przywiązuje się także do tradycji narodowych. Zegar w dworze wygrywa melodię „Mazurka Dąbrowskiego”, na ścianach wiszą obrazy bohaterów narodowych, nawet zastawa stołowa upamiętnia wydarzenia Sejmu Czteroletniego.

W „Panu Tadeuszu” pojawiają się przedstawiciele różnych warstw w obrębie stanu szlacheckiego. Różnice majątkowe wyznaczają swego rodzaju podklasy. Na samym szczycie tej hierarchii znajduje się magnateria. Do tej klasy należał Stolnik, był on człowiekiem bardzo zamożnym, to dlatego odmówił ręki swej córki prostemu szlachcicowi, jakim był Jacek Soplica. Stolnik ukazany został jako człowiek dumny i nieprzejednany, a jednocześnie patriota należący do obozu zwolenników reform i człowiek zdolny do wybaczenia. Także ostatni z rodu Horeszków, Hrabia zalicza się do warstwy magnackiej. Został on ukazany w nieco humorystyczny sposób. Romantyczne upodobania, marzycielska natura, pozowanie na światowca, wszystko to jest nieco przerysowane i zabawne. Ale w gruncie rzeczy Hrabia okazuje się dobrym obywatelem i żołnierzem. 

Do zamożnej szlachty ziemiańskiej należą mieszkańcy Soplicowa, Sędzia, a wcześniej Jacek Soplica. Ich pozycja również jest wysoka, posiadają oni rozległe majątki ziemskie oraz wielu chłopów. Ich praca ogranicza się do zarządzania włościami. Poza tym, spędzają czas na miłych rozrywkach, urządzają uczty, polowania, grzybobrania. To właśnie Soplicowo jest tą ostoją dawnych tradycji. Zamożna szlachta grzeszy przede wszystkim awanturnictwem, warcholstwem i kłótliwością. Jednak w obliczu wyższej konieczności skłonna jest zapomnieć o dawnych zatargach i zjednoczyć siły w obronie ojczyzny. Do tej średniej klasy szlacheckiej zaliczają się także wysocy urzędnicy, jak np. Podkomorzy.

Wreszcie najuboższa szlachta zaściankowa to warstwa społeczna na pograniczu szlachty w chłopstwa. Ukazana została na przykładzie szlachty dobrzyńskiej. Jej przedstawiciele posiadają prawa szlacheckie, mają własne herby i często piękną historię. Jednak jej stan majątkowy często nie jest lepszy niż chłopów. Niejednokrotnie sami uprawiają niewielki kawałek ziemi. Pamięć o dawnej świetności stopniowo zanika, siłą rzeczy mniejszą wagę przywiązuje się tu do obyczajów i tradycji. Ocena tej klasy jest podobna do poprzedniej. Tu również nie brakuje pieniaczy i awanturników, którzy jednak potrafią ofiarnie walczyć za ojczyznę. Do tej kategorii zalicza się też Wojski i Gerwazy. Są oni szlachetnie urodzeni, jednak brak majątku skłonił ich do podjęcia służby u zamożnej szlachty.