Motyw kary w literaturze - opracowanie

Według najstarszych nawet systemów etycznych, popełniona zbrodnia musi zostać ukarana. Zło leży w naturze ludzkiej, lecz leży w niej także poczucie sprawiedliwości – czy to w postaci wrodzonego immanentnego sumienia, czy też nabytych, wypracowanych zasad etyki, wpojonych człowiekowi za pośrednictwem autorytetów.

Literaci od dawien dawna zajmowali się motywem kary. Jest on obecny w mitologii (mity o Syzyfie czy Prometeuszu, którzy narazili się bogom i zostali za to ukarani) czy też Biblii (idea sądu i kary w momencie końca świata; potępienie grzeszników i nagrodzenie ludzi prawych), zawsze będąc pewnego rodzaju pouczeniem i wskaźnikiem, rozgraniczającym dobro i zło.

Kara przejawia się w literaturze na różne sposoby. Czasem występuje ona jako zjawisko natychmiastowe, najczęściej o wymiarze fizycznym – tutaj przodują mity, mające dość dosłowny i prosty wydźwięk. Znacznie jednak bardziej interesującym wydaje się kara o charakterze psychologicznym. Czasem wyrzuty sumienia stają się jedynym wymiarem sprawiedliwości wobec zbrodniarza – lecz, o dziwo, niejednokrotnie jest to najgorsze, co może owego zbrodniarza spotkać.

Najbardziej chyba znanym tekstem, poruszającym tę tematykę jest „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego. W utworze tym w bardzo interesujący sposób przedstawiona psychika zbrodniarza, Raskolnikowa, który chcąc usprawiedliwić swój czyn, wmawia sobie, że jest jednostką wybitną i że jako taki miał prawo popełnić mord. Jednak jego sumienie oraz wpojone mu przez matkę zasady moralne są silniejsze, toteż Raskolnikow niemalże traci zmysły, później zaś postanawia z własnej woli oddać się w ręce władz. Świadczy to o odnawiających właściwościach pokuty za grzechy.

Dość podobnym tekstem jest „Zmartwychwstanie” Lwa Tołstoja. Jego bohater, Niechludow, zmienia całe swoje życie w próbie odpokutowania grzechu młodości (uwiedzenie młodej Katiuszy Masłowej, które później stało się przyczyną jej zejścia na drogę nieprawości). Jego wysiłki spotykają się z wieloma trudnościami, lecz sumienie Niechludowa nie pozwala mu zostawić sprawy własnemu biegowi; chce zapłacić za własne przewinienia, chce sam ukarać się za nie.

Sprawiedliwość w postaci kary często spotyka zbrodniarza z rąk Opatrzności. Jest to jednym z głównych motywów romantycznych ballad, szczególnie Mickiewicza i Słowackiego. Kara jest w nich wymierzana za pośrednictwem zjawisk nadnaturalnych („Lilije” Mickiewicza czy „Balladyna” Słowackiego). W konwencji ballady czyn zbrodniczy bardzo definitywnie musi zostać ukarany, a więc wymiar sprawiedliwości nie może ograniczać się do ludzi, których przecież można oszukać bądź przekupić – musi być wszechmocny i bezstronny, by przestępcę zawsze spotkała zasłużona kara.