Stanisław Brzozowski - cechy twórczości

Stanisław Brzozowski jest jedną z czołowych postaci literatury i kultury polskiej z czasów przełomu wieków XIX i XX, dziś nieco zapomnianą ze względu na niezbyt spektakularny - na tle modernistycznych ruchów awangardowych - charakter swojej twórczości. Zasłynął przede wszystkim jako filozof i publicysta, ale spore uznanie w odbiorze jego współczesnych wzbudzały również rozprawy krytyczno-literackie, za jakich pośrednictwem dał się poznać jako krytyk Młodej Polski i pozytywizmu, w którym szczególnie nie odpowiadała mu idea utylitaryzmu sztuki w stosunku do wymagań społecznych.

Pisarz jest uznawany za twórcę tzw. „filozofii pracy” opartej na motywach systemu Kanta z jego koncepcją braku możliwości pełnego poznania świata przez ułomne władze zmysłowe człowieka, wobec której stał w opozycji. W rozprawie „Filozofia czynu” Brzozowski sformułował koncepcję, wedle której praca miała stanowić czynnik umożliwiający przeniknięcie rzeczywistości poprzez akt jej kreacji i wprowadzanych na jej drodze modyfikacji. Takie założenie implikowało materialistyczne widzenie rzeczywistości, które filozof przejął od jednego ze swoich mentorów - Karola Marksa - wprowadzając jednak znaczące zmiany do jego systemu, które najmocniej uwidoczniły się na płaszczyźnie odniesienia do Kościoła. Brzozowski miał do religii stosunek dalece ambiwalentny - z jednej strony określał siebie jako agnostyka i prowadził otwarty spór z publicystami katolickimi (zwłaszcza Stanisławem Tarnowskim), z drugiej jednak w trwałości i ogromnym zasięgu oddziaływania Kościoła widział realizację metafizycznych potrzeb człowieka, które - jako instynktowne - stanowiły pewnego rodzaju „rację samą w sobie”. Pisarz nawrócił się na wiarę katolicką niedługo przed swoją śmiercią, czego świadectwem stał się wydany w 1913 roku „Pamiętnik”.

W krytyce literackiej Brzozowskiego szczególnie mocno zaznaczył się bardzo istotny również w życiu prywatnym tego artysty duch patriotyzmu, w świetle którego wymagał od sztuki odwagi i zaangażowania w bieżące sprawy polityczne kraju. W związku z takimi poglądami cenił szczególnie poezję Norwida, przyczyniając się do zjawiska „ponownego” odkrywania tego poety, które zaznaczyło się już w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku, a prawdziwy renesans przeżyło w czasie II wojny światowej. W twórczości tego poety akcentem najbliższym Brzozowskiemu była ekspozycja roli pracy dla prawidłowego funkcjonowania (społecznego i moralnego) człowieka. Efektem takich zainteresowań stała się m.in. rozprawa „Głosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej”, w której Brzozowski bardzo zdecydowanie krytykował prowincjonalny, czy wręcz zaściankowy charakter polskiej literatury, którego realizację miała stanowić twórczość powieściowa Henryka Sienkiewicza.

Równocześnie z działalnością publicystyczną i filozoficzną Brzozowski pisał również utwory beletrystyczne, przede wszystkim powieści, jak m.in. „Pod ciężarem Boga”, „Wiry”, czy „Płomienie”, które stały się jedną z najpopularniejszych i do dziś najbardziej cenionych pozycji w jego dorobku.