Artyzm Prusa - romantyczny nastrój grozy i tajemniczości w powieści Prusa „Faraon”

Bolesław Prus, a właściwie Aleksander Głowacki urodził się w Hrubieszowie w 1847 roku. Pisał przez całe życie – drukowane w „Kurierze Warszawskim” felietony, także nowele, opowiadania oraz powieści, spośród których jedną z najbardziej popularnych jest „Faraon”.

Bolesław Prus zafascynowany kulturą egipską, którą poznał, czytając dzieła francuskiego uczonego Gastona Maspero oraz polskiego badacza Ignacego Żagiella, postanowił napisać powieść umiejscowioną w czasach wielkich władców egipskich. Artyście zależało głównie na wykreowaniu świata przedstawionego w jak najbardziej prawdopodobny i realistyczny sposób. W swoim dziele pragnął odzwierciedlić rzeczywistość historyczną, językową oraz geograficzną, w której funkcjonuje główny bohater, jednakże w powieści „Faraon” możemy zaobserwować również inspiracje romantyczne, widoczne w zbudowanym przez Prusa nastroju grozy i tajemniczości.

Obiektywny narrator powieści, wszystkowiedzący i obserwujący całą sytuację z góry, pojawia się już we wstępie, gdzie przedstawiony zostaje krótki merytoryczny wykład na temat Egiptu, ludzi tam mieszkających, położenia geograficznego oraz struktury państwa. Takie wprowadzenie pozwala czytelnikowi zapoznać się z miejscem i czasem akcji, w którym żyje główny bohater powieści. Mamy wrażenie, że narratorem jest człowiek z współczesnego świata, który z mapą w ręce i książkami historycznymi, wprowadza nas w świat Starożytnego Egiptu. Posiada on wiedzę zarówno o minionych dziejach, jak też późniejszych losach ludności egipskiej. Już we wstępie komunikuje, jak zakończy się historia Ramzesa. Narrator niewątpliwie jest człowiekiem pochodzącym z XIX wieku. Dzięki swojej wszechstronnej wiedzy wyjaśnia odbiorcy występujące w powieści zjawiska, starożytną terminologię, dzieje władców Egiptu. Pełni on rolę informatora, wszystkie wydarzenia obserwując z boku: „Egipt - jest to żyzny wąwóz między Pustynią Libijską i Arabską. Głębokość jego wynosi kilkaset metrów, długość sto trzydzieści mil, średnia szerokość zaledwo milę. Od zachodu - łagodne, ale nagie wzgórza libijskie, od wschodu strome i popękane skały arabskie są ścianami tego korytarza, którego dnem płynie rzeka – Nil (…)Poniższe opowiadanie odnosi się do XI wieku przed Chrystusem, kiedy upadła dynastia dwudziesta, a po synu słońca, wiecznie żyjącym Ramzesie XIII, wdarł się na tron i czoło swoje ozdobił ureusem wiecznie żyjący syn słońca San-amen-Herhor, arcykapłan Amona...”

Wraz z rozwojem fabuły narrator ujawnia swój osobisty stosunek do świata przedstawionego. Sprawia wrażenie osoby należącej do niego, będącego jednym z Egipcjan. Wyznaje te same wierzenia, podziela poglądy oraz posługuje się językiem Starożytnego Egiptu. Dzięki takim zabiegom stylistycznym, jak użycie odpowiedniej terminologii egipskiej, cała powieść nabiera specyficznego klimatu. Czytelnik ma możliwość przenieść się w opisywany świat, poczuć niepowtarzalną i nadzwyczajną atmosferę tamtych czasów, wprowadzany przez Prusa w ten tajemniczy i wyjątkowy świat. Pomaga też poznać religię, stare wierzenia, obyczajowość oraz kulturę opisanej cywilizacji.

Kolejnym elementem wprowadzającym do powieści tajemniczość, poczucie grozy oraz romantyczną nastrojowość jest tło wydarzeń, przedstawione poprzez nakreślenie przez Prusa miejsc i przyrody Egiptu. Dzięki bogatym i barwnym opisom natury, odbiorca oczami wyobraźni przenosi się do dalekiego kraju, gdzie rozgrywa się akcja powieści: „Woda Nilu z czerwonej zrobiła się brunatną, a w sierpniu, w miesiącu Hator, dosięgnęła połowy swej wysokości. W nadbrzeżnych tamach otworzono śluzy i woda gwałtownie zaczęła wypełniać kanały tudzież olbrzymie jezioro sztuczne, Moeris, w prowincji Fayum słynącej z pięknych róż. Egipt Dolny przedstawiał jakby odnogę morską, gęsto zasianą pagórkami, na nich ogrodami i domami. Komunikacja lądowa całkiem ustała, a łódek na wodzie krążyło takie mnóstwo: białych, żółtych, czerwonych i ciemnych, że wyglądały jak liście w jesieni”.

Ponadto, autor poprzez użycie odpowiednich środków artystycznych opisuje dane zjawiska, pustkę i ciszę wokół panującą sprawiając, że czytelnik odbiera wszystkimi zmysłami przedstawianą sytuację. Tworzy to nastrój tajemniczości, strachu i lęku. Bolesław Prus, przedstawiając pejzaże starożytnego Egiptu, często odwoływał się do zachodu słońca („czerwony krąg słońca”, „purpurowe promienie zachodzącego słońca”), a opisując miasta i architekturę państwa, dla podkreślenia wielkości świątyń używał epitetów jak: „kolosalny”, „olbrzymi”, „wielki”.

Niewątpliwie momentami wprowadzającymi nastrój grozy w powieści są wszystkie dramatyczne wydarzenia, jak śmierć młodej kapłanki fenickiej zarażonej trądem, uduszenie przez faraona Greka Lykona, który wcześniej zranił śmiertelnie Ramzesa oraz samobójstwo arcykapłana Boga Seta. W powieści „Faraon” pojawiają się też elementy okultystyczne. Wielu bohaterów posiada tajemne moce. Lykon, przepiękny Grek, szaleńczo zakochany w Kamie i uderzająco podobny do Ramzesa posiadał dar jasnowidzenia, a Beroes, mędrzec i prorok posiadał niezwykły dar lewitowania w powietrzu.

Jak więc widać już na podstawie powyższych przykładów, Prus potrafił stworzyć nastrój grozy i tajemniczości, który stanowi ważny element powieści „Faraon” i świadczy o profesjonalizmie i artyzmie jej autora.