„Przedwiośnie” i „Granica” - opisz motyw rewolucji w obu powieściach

Stefan Żeromski osnuł jedną ze swych najznakomitszych powieści - „Przedwiośnie” - niemal w całości na motywie rewolucji ukazanej wielopłaszczyznowo, omówionej z kilku odmiennych perspektyw. Już sama postać głównego bohatera - Cezarego Baryki - dostarcza nam zyindywidualizowanego, a pomimo to cechującego się sporym obiektywizmem spojrzenia na gwałtowne przemiany, jakie wstrząsnęły Europą i Środkową Azją w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku - Cezary dorasta w Baku, gdzie ma okazję obserwować wybuch rewolucji bolszewickiej w 1917 roku, jaka doprowadzi do aresztowania i śmierci jego matki. Po przekroczeniu granicy wyzwolonej w wyniku I wojny światowej Polski dojrzały już młodzieniec stanie się z kolei najpierw obserwatorem, a później czynnym uczestnikiem rewolucji socjalistycznej, która ukształtuje życie społeczne państwa odbudowującego się po dwóch stuleciach niewoli. 

Drugą płaszczyzną spojrzenia na rewolucję jest analiza jej wpływu na zbiorowości - rosyjską i polską - oraz sposobów, w jakie owe ujednolicone, pozbawione niemal indywidualności grupy wpływają na jej przebieg. „Przedwiośnie” ukazuje więc rewolucję jako pewnego rodzaju szaleństwo warstw wyzwolonych spod ucisku w sposób nagły, nie przygotowanych do owej wolności, a przez to zamieniających ją w taki sam terror i bezprawie, wobec którego same buntowały się wychodząc na ulice. Bolszewicy zamieniają Baku w wielki plac egzekucji, które w efekcie posłużą nie zniwelowaniu nierówności społecznych, ale zastąpieniu dawnych ciemiężycieli nowymi.

Za pośrednictwem postaci Cezarego Baryki Żeromski zaprezentował ambiwalentną ocenę rewolucji jako tworu szlachetnego z punku widzenia swoich idei i szczytnych założeń, ale w częstokroć wymykającego się kontroli i sprzeniewierzającemu przeciwko społeczeństwu, któremu miał służyć. W Polsce młody Baryka trafia do środowiska rewolucjonistów, wierząc nadal w równość wszystkich obywateli i wspólną pracę dla budowania nowej ojczyzny, bolesne doświadczenia i okrutne obrazy wyniesione z Baku są jednak źródłem sceptycyzmu wobec agresji i przemocy, jakie nieuchronnie niesie ze sobą rewolucja. Akcja powieści urywa się w momencie, gdy Cezary wychodzi samotnie naprzeciw żołnierzy wysłanych do spacyfikowania manifestacji - nie wiemy jak ostatecznie ustosunkował się do rewolucji, czy wziął w niej udział i jaką ewentualnie rolę odegrał w jej przebiegu. 

W „Granicy” motyw rewolucji został zarysowany znacznie mniej wyraźnie, ograniczając się w zasadzie do postaci pojedynczych bohaterów i wydarzeń rozgrywających się w tle głównego wątku, w sensie fabularnym odgrywając rolę jednego z powodów upadku Ziembiewicza. 

W utworze Zofii Nałkowskiej jednym z reprezentantów rewolucyjnego wrzenia, jakie zmieniło oblicze życia społecznego Polski lat 30-tych, jest Marian Chąśba - dawny lokator kamienicy Cecylii Kolichowskiej wyrzucony z pracy w hucie za głoszenie socjalistycznych poglądów. Zostanie on później aresztowany za uczestnictwo w robotniczej manifestacji, która okaże się ostatnim etapem kariery politycznej Zenona Ziembiewicza - w pełni zależny od swych protektorów nie będzie potrafił przeciwstawić się planom przerwania budowy osiedla robotniczego i wstrzymania dotacji, które miały poprawić los tej warstwy społecznej. Z rewolucją stykamy się więc głównie z perspektywy osób, przeciw którym była skierowana - śledzimy narastające obawy notabli niewielkiego miasteczka i rozmaite pomysły na pacyfikację robotników, którzy coraz głośniej domagają się swoich praw. Konfrontacja z nimi stanie się jedną z płaszczyzn życiowej porażki głównego bohatera powieści, który - zezwalając na strzelanie do manifestujących - sprzeniewierza się wobec swoich młodzieńczych ideałów i wiary w równość wszystkich obywateli. Siła rewolucji udowodni mu jego własną słabość, stając się jednym z powodów dramatycznej decyzji o samobójstwie, które Ziembiewicz popełnia w finale powieści.