Motyw wsi w utworach literackich. Obraz wsi w literaturze różnych epok - opracowanie tematu

Wieś w literaturze pojawia się w różnych kontekstach i różnych rolach. Bywa sielską krainą, gdzie człowiek żyje w zgodzie z naturą, z dala od zgiełku świata, ciesząc się dostatkiem i prostotą. Tak najczęściej widzą ją zamożni ziemianie. Ale wieś ma też swoje drugie, znacznie bardziej mroczne, oblicze – jest miejscem ciężkiej pracy i skrajnej biedy. Wieś ukazana z punktu widzenia chłopów może być okrutna i bezwzględna, szczególnie dla słabszych jednostek, niezdolnych do ciężkiej pracy i podporządkowania się prawom ogółu.

Sielskie wyobrażenia wiejskiego życia przedstawiano już w starożytności. Wówczas zrodziły się pierwsze bukoliki o niezmąconym niczym szczęściu pasterskiego życia. Utwory te nie miały ambicji ukazywania rzeczywistości, wyrażały raczej ludzkie marzenie o ziemskiej arkadii. Najbardziej znane sielanki tamtego okresu pochodzą spod pióra Teokryta i Wergiliusza.

Do tych utworów nawiązywali twórcy renesansowi, między innymi Jan Kochanowski w swojej „Pieśni świętojańskiej o sobótce”. Prasłowiański obyczaj jest okazją do opiewania uroków wiejskiego życia. Mieszkańcy wsi spotykają się w noc św. Jana, by wspólnie świętować. Każda z dwunastu pieśni śpiewających panien jest odrębną bukoliką. Obraz wsi, jaki wyłania się z tego utworu, jest idylliczny. Życie na wsi toczy się w harmonii z przyrodą i w zgodzie z dawnymi obyczajami. Każdy zna swoje miejsce, każdy ma własne obowiązki, praca zaś nie jest ciężkim wysiłkiem, ale pożyteczną aktywnością, dającą zadowolenie i prowadzącą do dostatku.

Podobny obraz stworzył Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego”. Zarówno Rej, jak i Kochanowski byli właścicielami ziemskimi, sami nie pracowali na roli, ich spojrzenie jest więc jednostronne i z założenia wyidealizowane. Zupełnie inaczej ujął życie na wsi Szymon Szymonowic w „Żeńcach”. Autor przyjął punkt widzenia chłopów pracujących na pańskiej ziemi. Podczas gdy ziemianin cieszy się dostatkiem i urokami wsi, jego poddani muszą bardzo ciężko pracować. Z rozmowy dwóch kobiet wynika, że są zmuszone wykonywać pracę na polu ponad siły przez cały dzień. Dla nich praca nie jest radością, ale okrutną koniecznością.

Zupełnie inaczej rzecz ujął anonimowy piętnastowieczny (a więc wcześniejszy) autor „Satyry na leniwych chłopów”. Jak łatwo się domyślić, jest to utwór pisany z punktu widzenia ziemianina. Chłopi zostali tu scharakteryzowani bardzo negatywnie, jako ludzie leniwi i chytrzy, świadomie działający na szkodę pana. Autor powołuje się tu na boski porządek świata, zgodnie z którym rolą chłopa jest praca i powinien ją wykonać uczciwie i sumiennie. 

Późniejsza literatura podąża tymi tropami, czasem ukazując wieś jako krainę idylliczną, a czasem zwracając uwagę na ciężką dolę chłopa i niesprawiedliwość społeczną. Nastrój sielanki przyświecał Mickiewiczowi, kiedy pisał „Pana Tadeusza”. Soplicowo to przykład doskonale zarządzanego gospodarstwa. Opisy przyrody sławią piękno litewskiego krajobrazu. Wieś rozumiana szeroko, jako ziemia i jej mieszkańcy, jest wyrazem polskości, ostoją dawnych obyczajów i kolebką nowego państwa.

Mniej jednoznaczny jest obraz wsi w „Nad Niemnem” Orzeszkowej. Z jednej strony autorka głosi kult pracy, która czyni człowieka użytecznym i nadaje mu godność. Stosunek do pracy charakteryzuje człowieka – decyzja Justyny, panny z dworu, by stanąć w szeregu żeńców, jest heroiczna, świadczy o jej prawości, szlachetności, właściwym stosunku do życia. Ale Orzeszkowa wskazuje też na konflikty, które niszczą siłę polskiej wsi i osłabiają jedność narodu. Niezgoda między dworem Korczyńskich a zaściankiem jest alegorią wewnętrznych podziałów polskiego społeczeństwa.
   
Najszerszy obraz życia polskiej wsi stworzył Władysław Reymont w monumentalnym dziele „Chłopi”. Autor starał się przedstawić wiejskie życie w sposób realistyczny i panoramiczny. Z drobiazgowością opisał pracę na roli, sposób spędzania wolnego czasu, wiejskie obrzędy i obyczaje. Pisarz nie starał się idealizować ani demonizować. Jego obraz zawiera sylwetki zamożnych gospodarzy żyjących w dostatku i biedotę zmuszoną do żebrania. Ukazuje szlachetne i niecne postępowanie chłopów. Jak wszędzie w Lipcach też żyją ludzie o dobrych i nieco gorszych charakterach, nie ma ludzi bez wad i nie ma jednoznacznie złych.

Ważnym utworem w polskiej literaturze odnoszącym się do wiejskiego życia jest „Wesele” Wyspiańskiego. Autor dramatu skupił się przede wszystkim na problemach społecznych. Ukazał wyraźną różnicę między młodopolską inteligencją, pogrążoną w marazmie, cierpiącą na „chorobę wieku” a potencjałem patriotycznym tkwiącym w prostych mieszkańcach Bronowic. Niestety między jednym i drugim środowiskiem istnieje ogromna przepaść uniemożliwiająca porozumienie. Obie warstwy wzajemnie się potrzebują, ale nie potrafią zjednoczyć swoich sił, co kończy się chocholim tańcem, monotonnym i bezcelowym powtarzaniem kroków, korowodem, który zmierza donikąd.