Henryk Sienkiewicz „Potop” - prawda historyczna i fikcja literacka w powieści

„Potop” to druga część trylogii Henryka Sienkiewicza pisana ku pokrzepieniu serc. Została wydana w roku 1886 i opowiada o czasach najazdu szwedzkiego na terytoria Polski, czyli tak zwane czasy „potopu szwedzkiego”, który miał miejsce w latach 1655-1660. Już sam tytuł utworu nawiązuje do autentycznych wydarzeń, potocznie nazywanych w historii właśnie „potopem”.

Przed stworzeniem tego monumentalnego dzieła, Sienkiewicz dokładnie przestudiował wszelkiego rodzaju źródła historyczne, jak i literackie, dzięki czemu z łatwością odwzorował wydarzenia tamtych czasów, dodatkowo wplatając do historii postacie zarówno fikcyjne, jak i autentyczne. Zaczynając od bohaterów istniejących w rzeczywistości, Sienkiewicz wzorował postać Michała Wołodyjowskiego na Jerzym Wołodyjowskim. Michał zwany był Małym Rycerzem. Kiedy dowiedział się prawdy o zdradzie Janusza Radziwiłła, wypowiedział mu posłuszeństwo. Jego postać podobna jest do polskiego prototypu sarmaty - porywczego, zawsze gotowego do obrony ojczyzny, często chwytającego po szabelkę i siejącego postrach wśród wrogów. Autentyczny Jerzy Wołodyjowski był polskim szlachcicem, jednym z obrońców Zamku Górnego, wojownikiem, rotmistrzem jednym z żołnierzy Jana II Sobieskiego.

Również prawdziwą jest postać Janusza Radziwiłła, hetmana wielkiego litewskiego. Jest on postacią niejednoznaczną, przez Polaków uważany za zdrajcę narodowego. Podobnie jak w książce Henryka Sienkiewicza, był to jeden z najbogatszych magnatów litewskich swoich czasów. Był na tyle niezależny, że mógł pozwolić sobie na politykę osobistą. W „Potopie” ukazany jest jako człowiek, któremu przede wszystkim zależy na swoim bogactwie, który nie dba o sprawy Polski, a jedynie o własne interesy i korzyści. W związku z nadchodzącymi na tereny Polski wojskami szwedzkimi, zawiera sojusz z Karolem X. Tak było też w rzeczywistości.

Innymi postaciami mającymi swoje pierwowzory w rzeczywistości, są między innymi: Bogusław Radziwiłł (brat Janusza), Jan II Kazimierz Waza (król Polski), Gryzelda Konstancja Wiśniowiecka (matka Michała Korybuta Wiśniowieckiego, króla Polski), Karol X Gustaw Wittelsbach (król Szwecji), Klemens Augustyn Kordecki (przeor klasztoru jasnogórskiego), Jerzy Sebastian Lubomirski (marszałek koronny, hrabia), Jan Sobiepan Zamoyski (szlachcic, stanął po stronie Jana Kazimierza), Andrzej Karol Grudziński (zdrajca Polski, potem powrócił na stronę króla), Krzysztof Opaliński (magnat, poeta), Hieronim Radziejowski (podkanclerzy koronny), Arvid Wirtenberg von Debern (szwedzki hrabia), Stefan Czarniecki.

Oczywiście również sam potop szwedzki jest wydarzeniem historycznym, które wstrząsało Polską w latach 1655-1660. Wojna tocząca się na terenach kraju, zniszczyła go i zdewastowała niemal całkowicie, chociaż najeźdźcę udało się pokonać. Widać tui oczywiście dbałość Henryka Sienkiewicza o przedstawienie tychże zdarzeń jako zwycięskich dla Polaków. Cała trylogia pisana była ku pokrzepieniu serc, kiedy Polska znajdowała się pod zaborami.

Prawdziwa jest również obrona klasztoru na Jasnej Górze. Karol Gustaw X zażądał od zakonników możliwości wejścia na teren klasztoru. Ojcowie jednak stanowczo odmówili, co spotkało się z ostrą reakcją ze strony szwedzkiego wojska. Oblężenie klasztoru na Jasnej Górze trwało około miesiąca przy przeważającej liczbie ludzi po stronie najeźdźcy. Pomimo tego morale w szeregach polskich obrońców nie zmniejszyło się i Szwedzi niedługo potem musieli zwijać obozy i uznać wyższość Polaków w tej kwestii. W „Potopie” Henryka Sienkiewicza obrona Jasnej Góry jest osią centralną całej książki i stanowi swoiste pokrzepienie dla Polaków czasów powieściopisarza.