Procesy demokratyzacyjne i parlamentaryzm w XIX wieku

W wieku XIX, zwłaszcza w jego środkowym okresie, nastąpiło wzmożenie procesów demokratyzacji ustrojów państw Europy. Tym samym państwa europejskie wkraczały na szlak przetarty przez francuskich rewolucjonistów pod koniec wieku poprzedniego. Władza ludu stopniowo nabierała na znaczeniu kosztem monarchii.

Lata 1815 – 1848 charakteryzowały się dojściem do władzy dynastii pozbawionych swych pozycji przez Napoleona. Szerszy udział społeczeństwa w rządzeniu nastąpić miał dopiero po roku 1849. Proces ten był skutkiem rewolucyjnych ruchów ludowych nazwanych „Wiosną Ludów”. Okres od lat 1849 do 1871 to czas głębokich reform ustrojowych.

We Francji w latach sześćdziesiątych Napoleon ograniczył dyktatorski charakter swoich rządów, natomiast już w latach siedemdziesiątych powstała tam republika parlamentarna (władza sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów na określony czas). Konstytucja francuska z roku 1875 stała się później wzorem do naśladowania dla innych państw europejskich budujących system demokratyczny. W Anglii stopniowo demokratyzowano prawo wyborcze, państwo Habsburgów stało się monarchią konstytucyjną (zakres władzy monarchy jak i organów przedstawicielskich ludu, określany jest w konstytucji). Królestwo Włoskie funkcjonowało w oparciu u system konstytucyjno-parlamentarny.

Im dalej na wschód tym demokratyzacja przebiegała wolniej. Powszechne prawo wyborcze wprowadzone zostało na terytorium niemieckim. Ograniczone reformy wprowadzane były również w Rosji za czasów Aleksandra II.

Tym samym w drugiej połowie XIX wieku próbowano walczyć ze słabością wczesnych systemów parlamentarnych, jakim było przyznawanie praw wyborczych jedynie garstce ludzi, którzy należeli do najbardziej uprzywilejowanych stanów. Równocześnie wykształcało się społeczeństwo masowe, w którym urodzenie nie miało już zasadniczego znaczenia. Na dużą skale pojawiać się zaczęły partie polityczne reprezentujące różne interesy grupowe.

Na okres ten przypada również rozwój ideologii socjalistycznej, kolejnego etapu demokratyzacji społeczeństwa. Socjaliści za cel postawili sobie przebudowę stosunków społeczno-politycznych w imię sprawiedliwości społecznej. W opozycji do koncepcji rozwiązywani wszelkich problemów przez państwo demokratyczne rozwijał się liberalizm postulujący ciągłe rozszerzanie wszelkich wolności.

Proces demokratyzacji został zastopowany pod koniec wieku XIX. Wtedy to doszło do umacniania się władzy wykonawczej. Przyczyny stopniowego odzyskiwania władzy przez rządy były głównie natury ekonomicznej. Wzrosło bowiem zapotrzebowanie na silną władzę, która jest w stanie prowadzić politykę protekcjonistyczną. Rządy parlamentarne utrzymały się więc jedynie w państwach o bogatej tradycji demokratycznej tj. Wielka Brytania, Francja czy Belgia (na przełomie wieków również Skandynawia). Wraz ze wzrostem władzy centralnej rozwijała się również administracja, a liczba urzędników rosła. Rosło więc państwo, które w zamian za zaspokajanie podstawowych potrzeb obywateli rościło sobie prawo do ich kontrolowania.