Heraklit z Efezu - biografia, życiorys

Nie jest znana dokładna data narodzin Heraklita z Efezu, dlatego przyjmuje się, że było to około 540 r. p.n.e. Wiadomo natomiast, iż przyszedł na świat w Efezie u wybrzeży Azji Mniejszej (dzisiaj tereny te zajmuje Turcja). Prawdopodobnie należał do zamożnego rodu, jednak prędko wycofał się z życia publicznego, oddając swe miejsce bratu. Heraklit zaliczany jest do grupy jońskich filozofów przyrody, czyli tych myślicieli, którzy jako pierwsi podjęli próby niemitologicznego wyjaśnienia natury świata. Niewiele posiadamy informacji o jego młodzieńczych latach i odbytej w tym czasie edukacji. Twierdzi się, że on sam uważał się za samouka i mędrca.

W swojej filozofii Heraklit z Efezu kontynuował materializm milezyjczyków (Talesa, Anaksymandra, Anaksymenesa). Najbardziej znanym elementem jego myśli jest tzw. „teoria zmiany”. Jej zasada doskonale zawiera się w tych dwóch cytatach: „panta rhei” („wszystko płynie”) oraz „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki, za każdym razem bowiem inna woda w niej płynie”. Ten starożytny filozof zakładał więc, że dominującą siłą w świecie jest zmiana. Sam byt uważał za coś stałego, co ani nie ginie, ani się nie rodzi, ale wciąż ulega kolejnym metamorfozom. O tym decydują natomiast ciągle ścierające się ze sobą przeciwieństwa – np. światło i ciemność. Teoria ta została określona mianem wariabilizmu lub herakliteizmu. Wpłynęła ona na zakwestionowanie poznania zmysłowego. Myśliciel z Efezu zwrócił się raczej w stronę introspekcji.

Istotą świata w systemie myśli Heraklita miał być ogień, który żyje śmiercią tego, co się w nim spala. Niektórzy badacze uważają, że płomień i jego dynamika to metafora wciąż zmieniającego się świata. Całym tym procesem miał rządzić rozum, czyli logos, którego częścią mieli być wszyscy ludzie. Etyka Heraklita polegała na zrozumieniu logosu i działaniu zgodnie z jego prawami.

Myśliciel z Efezu opracował także swoją kosmogonię. Jego zdaniem świat nie został stworzony przez żadnego z bogów, ale jest bytem odwiecznym. Istota wszechrzeczy to ogień, który nie tylko uosabia nieustanne ścieranie się przeciwności, ale jest także tworzywem (zagęszczony zmienia się w wodę, a ona zmienia się w powietrze). W jego systemie myśli człowiek miał składać się z wody, powietrza i najważniejszej siły – ognia. Kiedy ten uchodził z ciała, następowała śmierć. Według Heraklita świat był miejscem, w którym istniała idealna równowaga między przeciwieństwami. To właśnie w celu jej utrzymania zachodziły kolejne zmiany.

Heraklit z Efezu zmarł około 480 r. p.n.e. Niewiele wiadomo o jego życiu, a z pism, które stworzył zachowały się jedynie niewielkie fragmenty. Istnieją niepotwierdzone  informacje, jakoby miał umrzeć na puchlinę. Natomiast za pewne można uznać wiadomości o jego samotnym i nieszczęśliwym życiu. Swoje poglądy zwykł przedstawiać w sposób bardzo zawoalowany i niejasny. Jego poglądy zainspirowały szkołę Zenona z Kition – stoików. Przejęli oni od Heraklita koncepcje ognia, rozumu oraz zmiany.