Henryk Sienkiewicz „Pan Wołodyjowski” - opracowanie utworu

„Pan Wołodyjowski” to trzecia i ostatnia część „Trylogii” Henryka Sienkiewicza.  Tym razem głównym bohaterem został znany z poprzednich powieści „mały rycerz” – Michał Wołodyjowski. Odmienne są także realia historyczne, gdyż wydane w 1888 r. dzieło opowiada o wojnach polsko-tureckich, które odbywały się w latach 1668–1673. Miejscem akcji są głównie wschodnie ziemie Rzeczpospolitej, głównie Chreptiowo (posiadłość Wołodyjowskich) oraz Kamieniec Podolski (potężna twierdza, mająca na celu odpierać zbrojne najazdy).

Historia opowiedziana przez Sienkiewicza w „Panu Wołodyjowskim” koncentruje się przede wszystkim na miłosnych perypetiach tytułowego bohatera. Wątek ten jest bardzo rozbudowany, gdyż Michał Wołodyjowski najpierw cierpi po utracie ukochanej, później zaręcza się z Krystyną, by ostatecznie poślubić Basię Jeziorską. Biorą w nim udział także bohaterowie poboczni – Ketling (ostatecznie mąż Krystyny) oraz Azja Tuhaj-bejowicz (zakochany w Basi do tego stopnia, że postanowił ją porwać). Opowieść o miłości jest więc skomplikowana, jednak szlachetna postawa bohaterów zostaje ostatecznie nagrodzona i wszyscy (poza Azją), przynajmniej na chwilę, odnajdują swoje szczęście.

Warstwa historyczna powieści obejmuje okres od momentu przygotowania do wolnej elekcji (1668 r.), w której na tron wybrano syna Jeremiego Wiśniowieckiego – Michała Korybuta (1669 r.). Zagrożeniem dla Rzeczpospolitej są nieustannie rosnący w siłę Turcy. Wydarzenie kończące dzieło, czyli zdobycie twierdzy w Kamieńcu Podolskim, miało miejsce w sierpniu 1672 r. W powieści zamieszczony został także epilog, w którym autor opisał wielkie zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem (11 listopada 1673 r.). To właśnie późniejszy król Polski jest w „Panu Wołodyjowskim” bohaterem uosabiającym idealnego władcę. Swoją uwagę poświęca dobru ojczyzny, w działaniach kieruje się szlachetnymi pobudkami. Przemawia przez niego wielka mądrość i inteligencja, jest waleczny, a żołnierze, będąc pod jego przywództwem, nie wahają się iść na śmierć.

Wojna została przedstawiona przez Sienkiewicza w sposób naturalistyczny i niezwykle brutalny. Działania militarne pełne są okrucieństw (zarówno z jednej, jak i z drugiej strony). Azja Tuhaj-bejowicz, niszcząc posiadłość w Raszkowie dopuszcza się bestialskich aktów przemocy, lecz to samo spotyka go później z rąk Zydora Luśni, który uśmierca go poprzez długie i bolesne tortury.

W „Panu Wołodyjowskim” autor poruszył także kwestię polityki w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej. Podczas odbywającej się wówczas elekcji, wybrano nieudolnego króla, który nie miał większego pojęcia o sprawowaniu władzy. Był zaledwie narzędziem w rękach bogatej magnaterii, która za jego pośrednictwem wpływała na losy kraju. Deprawacja wyższych stanów pokazana jest także na przykładzie szlachty chcącej podjąć negocjacje z sułtanem. Przeciwieństwem tych postaw są oczywiście główni bohaterowie – postaci szlachetne, pełne odwagi i miłości do ojczyzny. W ich głowach nie rodzą się żadne niecne plany, wolą przypłacić krwią dobro Rzeczpospolitej.

„Pan Wołodyjowski” często określany jest mianem powieści historyczno-przygodowej. Sienkiewicz bardzo mocno skupił się na indywidualnych perypetiach bohaterów, jednak wszystko osadzone zostało w autentycznych, choc odrobinę niedokładnie odtworzonych, realiach historycznych. Narrację prowadzi anonimowa, wszechwiedząca i zdystansowana do świata przedstawionego postać. Bohaterowie mają swobodę działań, ich poczynania nie są komentowane; narrator pozostawia ocenę czytelnikowi. Narrator najobszerniej wypowiada się na temat wydarzeń historycznych, przytaczając czytelnikowi wiele faktów i swoich komentarzy.Wielka dbałość o autentyzm dzieła przejawia się w szczegółach: wypowiedzi  stylizowane są na siedemnastowieczną polszyznę, dokładnie opisane zostają stroje i obyczaje ówczesnej ludności, co jest cechą wspólną wszystkich części sienkiewiczowskiej „Trylogii”.

Cykl powieści historycznych, napisanych przez Henryka Sienkiewicza powstał „ku pokrzepieniu serc”. Każde z tych dzieł przenosiło czytelnika w nieco odmienne realia historyczne, by pokazać wspaniałych i szlachetnych ludzi, radzących sobie z przeciwnościami losu. Nie inaczej jest w „Panu Wołodyjowskim”. Główny bohater jest wzorem postawy patriotycznej. „Mały rycerz” woli zginąć, byle tylko nie oddać twierdzy w ręce wroga. Gdy wie, że utrzymanie punktu strategicznego nie jest możliwe, postanawia spełnić obietnicę. Inna postać – hetman Jan Sobieski – to uosobienie wzorcowego władcy. Wielość jego pozytywnych przymiotów sprawia, że budzi on podziw i sympatię czytelników. Odnosząc się do całego dzieła, można wysnuć wniosek, że bohaterów prowadzą ku sukcesom: wierność, wiara we własne możliwości i niezłomna odwaga. Odczuwają to nie tylko Sobieski, czy Wołodyjowski, ale także Basia Jeziorowska i inni. Właśnie w ten sposób Henryk Sienkiewicz chciał wlać nadzieję w ludzkie serca. Warto także wspomnieć o funkcji kompensacyjnej tego dzieła (a w zasadzie całej „Trylogii”), które przenosząc czytelnika w okres wspaniałej i potężnej Rzeczpospolitej, dawało mu namiastkę utęsknionej ojczyzny.