Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem” - problematyka utworu

„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej drukowane było na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” od stycznia do grudnia 1887 r. Pierwsze wydanie książkowe miało miejsce już w 1888 r. Najważniejszym zadaniem, jakiego podjęła się autorka tej powieści, była próba zdiagnozowania polskiego społeczeństwa, w ćwierć wieku po klęsce powstania styczniowego.

Dzieło Elizy Orzeszkowej oparte zostało na prostym, acz doprowadzonym do doskonałości, zabiegu kompozycyjnym. Autorka prowadzi opowieść, zestawiając ze sobą bohaterów kierujących się przeciwstawnymi wartościami (np. starsze i młodsze pokolenie, bogata szlachta i zaścianek). Dzięki takiemu przedstawieniu, w książce ukazany został szeroki obraz ówczesnej szlachty. Narrator powieści jest wszechwiedzący, lecz nie uczestniczy w rozgrywających się wydarzeniach. Często posługuje się językiem ezopowym, co było sposobem na pominięcie cenzury zaborcy i przedstawienie ważnych kwestii ideowych. Akcja dzieła rozgrywa się w latach 80-tych XIX w. na Grodzieńszczyźnie (dzisiejsza Białoruś). Poprzez retrospekcje zostają przywołane czasy wcześniejsze – XVI w. (dzieje Jana i Cecylii) oraz okres powstania styczniowego.

Podstawowym problemem, który porusza Eliza Orzeszkowa w swoim dziele, jest kwestia historii i stosunku do przeszłości. Opowieść o rodzie Bohatyrowiczów przenosi czytelnika kilka wieków wstecz. Ród ten swój początek wziął od Jana i Cecylii, którzy na Grodzieńszczyznę przybyli w XVI w. Była to para tajemnicza, nielubiąca rozmawiać o swojej przeszłości. Już na pierwszy rzut oka było widać, że połączyła ich wielka miłość, gdyż najprawdopodobniej popełnili mezalians. Jan wyglądał na przedstawiciela prostego ludu, natomiast piękna i jasnowłosa Cecylia mogła wywodzić się ze szlachty. Ich sumienna praca doprowadziła do powstania niewielkiej osady. Docenił to król Zygmunt August, który przejeżdżając przez okolicę, uhonorował założycieli osady tytułem szlacheckim i nazwiskiem Bohatyrowiczów.

Kolejnym wydarzeniem historycznym przywołanym w „Nad Niemnem”, jest powstanie styczniowe. Miało ono miejsce stosunkowo niedawno, z punktu widzenia bohaterów, i nadal trwa w ludzkiej pamięci. Społeczeństwo występujące w powieści Orzeszkowej można podzielić na dwie grupy. W skład pierwszej wchodzą: Benedykt i Dominik Korczyńscy, Anzelm Bohatyrowicz, Kirłowie i Darzeccy. Dla nich powstanie styczniowe było wydarzeniem szczególnym, które na trwałe wpłynęło na ich życie. Inaczej wydarzenie to  odbiło się na losie młodszej generacji – Witolda Korczyńskiego, Jana Bohatyrowicza, Justyny Orzelskiej. Ludzie ci dorastali w czasie popowstaniowych represji, mających wielkie znaczenie w ich dalszym życiu. Kiedyś ten zryw narodowy stał się przyczyną porozumienia między ziemiaństwem (Korczyńscy) a zaściankiem (Bohatyrowiczowie). Jednak klęska militarna i ciężkie represje doprowadziły do tego, że nić łącząca odmienne rody została przerwana. Losy przedstawicieli rodu Korczyńskich były następujące: Andrzej zginął, a Dominik trafił do carskiej niewoli, zaś osamotniony Benedykt musiał wziąć na siebie ciężar gospodarowania majątkiem. Z rodu Bohatyrowiczów w walkach brali udział Jerzy i Anzelm. Pierwszy zginął w boju (spoczął w jednej mogile z przedstawicielem Korczyńskich), a drugi, po klęsce powstania, pogrążył się w melancholii. Porażka odbiła się także na życiu późniejszych generacji, rozbijając rodziny i wpływając na wychowanie kolejnych pokoleń.

Bardzo ważną rolę w powieści Elizy Orzeszkowej odgrywa praca. Wiąże się to z nurtem  pozytywizmu, w którym głowną ideą był utylitaryzm. W „Nad Niemnem” realizował się on właśnie poprzez przynoszącą wspólne korzyści pracę. W utworze skomponowanym na zasadzie przeciwieństw, mamy oczywiście dwie wizje pełnienia swoich obowiązków. Pierwsza z nich, reprezentowana przez Korczyńskich, jest daleka pozytywistycznemu przesłaniu. Osamotniony po klęsce powstania Benedykt robi wszystko, by utrzymać rodzinny majątek. Pomaga mu z tym Marta, która niegdyś odrzuciła miłość Anzelma. Jednak ich praca nie przynosi korzyści całemu narodowi, a wręcz pogłębia podziały między Korczyńskimi a Bohatyrowiczami. Ta druga rodzina hołduje zupełnie odmiennemu etosowi pracy. Dla nich jest ona miarą człowieczeństwa. Nie czują jej bezcelowości, lecz mają pełną świadomość, że poprzez wykonywanie swoich obowiązków mogą poprawić swoją sytuację. Daje im ona poczucie wolności i samodzielności, czyniąc niezależnymi od innych. Ten sam pogląd na kwestię pracy podziela Justyna Orzelska, która podczas żniw odkrywa, że to właśnie poprzez takie działanie może czuć się niezależna. Podobnie jest z Benedyktem – studentem nauk agronomicznych dążącym do pogodzenia Korczyńskich i Bohatyrowiczów. W powieści pojawiają się także postaci zupełnie nieuznające znaczenia pracy w życiu człowieka. Wystarczy wspomnieć zaczytaną we francuskich romansach Emilię Korczyńską lub trwoniącego swój majątek na morfinę i przyjemności Teofila Różyca.

Warto poświęcić nieco miejsca także motywowi miłości, która jest przecież fundamentem istnienia zarówno małych rodzin, jak i wielkich rodów. Wielkie uczucie połączyło niegdyś Jana i Cecylię. Chociaż popełnili oni mezalians, udało im się na trwałe zapisać w historii swego kraju dzięki ciężkiej i sumiennej pracy. Kilka wieków później to samo spotyka Justynę Orzelską i Janka Bohatyrowicza. Kobieta zafascynowana autentycznością, pracowitością i otwartością biedniejszego mężczyzny, postanawia osiąść w Bohatyrowiczach, wśród ludu prostego, ale dobrego.

Wielką rolę w „Nad Niemnem” pełni także przyroda. Jest ona przyjazna człowiekowi i wprowadza do powieści sielski i ciepły nastrój. Krajobraz sprawia wrażenie świętego, daje ludziom poczucie radości i spełnienia. Życie zgodne z rytmem natury stanowi klucz do szczęścia i spokoju. Jan i Cecylia pokazali, że można okiełznać siły przyrody, nie niszcząc przy tym ich piękna. Ta odwdzięczyła się im, dając w zamian to, co mogła ofiarować najlepszego. Przyroda jest tłem ludzkiego życia, ale tłem, które czyni to życie lepszym, pełniejszym i bardziej radosnym.

Eliza Orzeszkowa poruszyła w swojej powieści także kwestię realizacji pozytywistycznych haseł. Wcześniej wspomniany został już utylitaryzm, ale warto wspomnieć jeszcze o pojęciach pracy u podstaw oraz pracy organicznej. Tę pierwszą realizuje Witold Korczyński, który stara się rozpropagować wiedzę rolniczą wśród przedstawicieli prostego ludu. Druga idea znajduje natomiast odzwierciedlenie we wspólnych działaniach, jakie podejmują przedstawiciele różnych stanów.

„Nad Niemnem” to powieść szczególna, gdyż doskonale oddaje kształt społeczeństwa pogrążonego w rozpaczy po klęsce powstania styczniowego. Autorka przedstawiła różnorodnych bohaterów o odmiennych poglądach. Pojawiają się zarówno postaci oddane karierze, kosmopolici, jak i ludzie kochający ojczyznę i chcący pracować dla jej dobra. Wszyscy oni tworzą ciekawą panoramę ludności zamieszkującej kraj, który od niemal wieku nie istniał w sposób formalny, żyjąc tylko w ludzkich sercach.