Henryk Sienkiewicz „Potop” - opracowanie lektury

W 1655 r. ziemie Rzeczypospolitej zostały najechane przez wojska szwedzkie. Celem najeźdźców było nie tyle podbicie ziem polskich, co złupienie bogactw i udowodnienie swojej potęgi militarnej. Znaczna część szlachty prędko zorientowała się w trudnej sytuacji i postanowiła przyłączyć się do króla Karola X Gustawa. Z polskim władcą – Janem Kazimierzem – pozostali tylko nieliczni. Jednak byli to ludzie odważni, wierni, przestrzegający zasad moralnych i wierzący w ostateczne zwycięstwo Rzeczpospolitej. Właśnie o takich postaciach pisał Henryk Sienkiewicz w wydanym w 1886 r. „Potopie”.

Omawiane dzieło jest drugą częścią „Trylogii” tego autora, w skład której weszły także następujące powieści: „Ogniem i mieczem” (1884 r.) oraz „Pan Wołodyjowski” (1888 r.). Ideą przyświecającą powstaniu całego cyklu było „pokrzepienie serc” Polaków – mieszkańców nieistniejącego formalnie kraju. Autor przywoływał najtrudniejsze wydarzenia z historii Rzeczypospolitej i pokazywał, że zawsze, dzięki solidarności i wierze w sukces, udawało się odeprzeć wroga. Obrazy te miały podtrzymywać wiarę w odzyskanie niepodległości, bez której Polacy żyli już niemal 100 lat.

„Potop” jest powieścią historyczną. Przedstawione w nim wydarzenia rozgrywają się w latach 1655–1657 na terenie ogarniętej wojną Rzeczypospolitej. Głównym wątkiem dzieła jest opowieść o perypetiach Andrzeja Kmicica – ówczesnego szlachcica i chorążego. Początkowo służył u księcia Radziwiłła, ale po poznaniu zdradzieckich zamiarów tego rodu, postanowił dołączyć do stronników Jana Kazimierza. Główny bohater związany jest nie tylko z ojczyzną, żywi także wielkie uczucie do Aleksandry Billewiczówny. Trudna sytuacja Rzeczypospolitej, nieustanne manipulacje prawdą ze strony zdrajców oraz buntownicza i awanturnica natura Kmicica powodują, że bohater musi przebyć naprawdę długą drogę, by w końcu oczyścić swoje imię przed ukochaną i zdobyć jej rękę.

Wątek główny miesza się z pobocznymi, w których pojawiają się różne postaci. Sienkiewicz tworzy wielobarwną panoramę społeczeństwa, pokazując przedstawicieli rozmaitych stanów. Najwięcej miejsca poświęca  szlachcie i magnaterii. Nie zapomina jednak o niższych klasach (mieszczanach i chłopach), podkreślając ich wkład w obronę Jasnej Góry oraz króla. Wśród warstw najwyższych można rozróżnić dwie dominujące postawy – ugodowość ze Szwedami (Radziwiłłowie) oraz wierna obrona ojczyzny (Wołodyjowski, Zagłoba, Sapieha, Lubomirski).

Dzieło Henryka Sienkiewicza powstało w myśl idealistycznych zamierzeń, toteż autor nie uniknął kilku przekłamań historycznych. Ofiarą takiego zabiegu pada przede wszystkim historia obrony Jasnej Góry. Tak naprawdę było to miejsce doskonale ufortyfikowane i położone w strategicznym miejscu. Wróg musiał poczynić wiele starań, by zdobyć klasztor. W „Potopie” klęska Szwedów w ataku na klasztor jest punktem zwrotnym wojny. Było tak  i w rzeczywistości, ale nie tylko przez heroiczne działania obrońców na polu bitwy, ale przez bliskość odsieczy Jana Kazimierza i trudność walk. Innym przykładem takiego zabiegu jest także demonizacja tej części szlachty, która dopuściła się zdrady. Szczególnie dotyczy to Janusza Radziwiłła, gdyż w „Potopie” zostaje on przedstawiony jako człowiek pragnący władzy, co miało być najważniejszym powodem jego odstępstwa od solidarnej walki. Przyczyny były jednak bardziej złożone i swe podłoże miały w trudnej sytuacji politycznej i poważnym zagrożeniu ze strony Rosji. Dlaczego Sienkiewicz nieco przekłamywał rzeczywistość? Zapewne w celu pochwy i uwypuklenia męstwa oraz bezwzględnego napiętnowania postaw niegodnych, niehonorowych.

Ciekawa wizja świata przedstawionego w „Potopie” jest wynikiem kilku stylizacji, które stosuje autor. Pierwsza wiąże się z wykorzystaniem dawnej polszczyzny w kwestiach dialogowych (najczęściej tych z udziałem Zagłoby). Zabieg ten na pewno dodaje utworowi autentyczności. Patos i powagę wprowadza do dzieła stylizacja homerycka, którą autor posługuje się głównie podczas opisywania bitew i wydarzeń niezwykle ważnych. Pojawia się także stylizacja biblijna, wiążąca się z postaciami duchownych. Poprzez zastosowanie tych konwencji otrzymujemy świat autentyczny, pełen wzniosłych i ważnych momentów, które na stałe zmienią oblicze historii. Nad wszystkim tym czuwa wszechwiedzący narrator, przyjmujący czasem różne role – kronikarza, historyka, czy też opowiadającego, który charakteryzuje się wartkim i dynamicznym stylem narracji (głównie we fragmentach przygodowych).

Henryk Sienkiewicz w „Potopie” tworzy rozbudowany świat, który osadza w czasach wojny polsko-szwedzkiej. Głównym bohaterem uczyniona została przezeń postać dynamiczna, podlegająca wewnętrznej przemianie. Autor dopuścił się także kilku przejaskrawień, by osiągnąć jeszcze lepszy efekt. W jakim celu posługiwał się on tymi wszystkimi zabiegami?

Pisząc dzieło „ku pokrzepieniu serc”, musiał Sienkiewicz zadbać o jak największą liczbę szczegółów, gwarantującą autentyzm. Rzeczywistość historyczna musiała być namacalna, odczuwalna, co miało pozwolić na dokładne przypomnienie sobie i ponowne przeżycie opisywanych wydarzeń. Drobne przekłamania historyczne mają na celu wyraźne spolaryzowanie dwóch głównych postaw – kolaboracja ze Szwedami oraz wierności ojczyźnie. Nie bez znaczenia jest także postać głównego bohatera – hulaki i pieniacza przeistaczającego się w oddanego człowieka króla. W ten sposób autor pokazał nie tylko to, że oddanie się ojczyźnie uświęca i przynosi chlubę, ale także fakt, iż jej kwestoa dotyczy każdego Polaka (dlatego też w walkach zbrojnych wyeksponowani zostali mieszczanie i chłopi).

Najważniejsze jednak znaczenie dla zamiarów autora miały fakty historyczne – odparcie wrogów i zachowanie najważniejszych zasad, przyświecających mieszkańcom Rzeczypospolitej od lat. Autor pokazał, że, pomimo krytycznej sytuacji, poprzez współdziałanie i wiarę w ojczyznę, udało się ją uratować.