Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara” - problematyka utworu

Fiodor Dostojewski napisał „Zbrodnię i karę” będąc już doświadczonym człowiekiem i pisarzem. Dzieło po raz pierwszy opublikowane zostało w czasopiśmie „Russkij Wiestnik” w 1866 r., a rok później doczekało się wydania książkowego.

Książka ta opowiada historię Rodiona Raskolnikowa – pochodzącego z biednej rodziny byłego studenta prawa. Jest on bohaterem niezwykle skomplikowanym i złożonym. Do zbrodni popycha go przede wszystkim ciekawość filozoficzna. Raskolnikow przez długi czas zastanawiał się nad tym, czy człowiek ma prawo decydować o losie bliźnich. Napisał nawet artykuł na ten temat („O zbrodni”), w którym podzielił ludzkość na dwie grupy: postaci wybitne i postaci bierne. Pierwszych scharakteryzował jako jednostki żyjące ponad obowiązującą moralnością, tworzące nowe, indywidualne systemy. Zaliczył do tego grona wybitne postaci historyczne (np. Napoleona, Likurga). Właśnie ta problematyka ostatecznie skłoniła go do próby sprawdzenia samego siebie, chciał dowiedzieć się, do której z tych grup należy.

Raskolnikow zamordował Alonę Iwanową – bogacącą się cudzym kosztem lichwiarkę. Bohatera dręczą jednak wyrzuty sumienia, stara się „odpłacić” swą zbrodnię. Próbuje pomagać innym, wspierać ich finansowo. Ostatecznie przyznaje się do winy i zostaje skazany na ośmioletnią katorgę na Syberii, podczas której towarzyszy mu ukochana. Na dokonanie przemiany etycznej bohatera wpłynęła ciężka choroba, lektura Ewangelii i uczucie łączące go z Sonią. Coraz bliższa staje się dla niego także moralność chrześcijańska, którą dotychczas odrzucał.

Opowieść o Raskolnikowie jest manifestacją rozdźwięku między ideologią chrześcijańską a nietzscheańską. Poglądy początkowo wyznawane przez głównego bohatera wydają się być zbliżone do poglądów niemieckiego filozofa, Fryderyka Nietzschego, który zapowiadał narodziny nadczłowieka – istoty rozwiniętej moralnie, duchowo i fizycznie. Inny sposób myślenia reprezentuje prostytutka Sonia. Wierzy ona w Boski porządek świata i nakłania Raskolnikowa, by ten przyznał się do zbrodni. Ma nadzieję, że odpokutowanie winy pomoże mu odnaleźć wewnętrzny spokój.

W „Zbrodni i karze” Fiodor Dostojewski poruszył także kwestię sumienia i sprawiedliwości. Popełnione przez Raskolnikowa morderstwo skutkuje nękającymi go wyrzutami. Nie może on odnaleźć wewnętrznego spokoju, dręczą go koszmarne sny. W uśnieżeniu bólu nie pomagają nawet dobre uczynki. Sonia pokazuje bohaterowi inną drogę – drogę skruchy. Tylko przyznanie się do winy może zapewnić mu ulgę. Motyw ten pokazuje, że każda zbrodnia musi zostać odkupiona. Sprawiedliwość wydaje się być uniwersalną wartością nieograniczającą się tylko do sądu instytucjonalnego. Dotknie ona każdego, niezależnie od tego, jak bardzo będzie próbował się ukryć.

Dzieło Dostojewskiego przedstawia także obraz dziewiętnastowiecznego społeczeństwa zamieszkującego ówczesną stolicę Rosji – Petersburg. Jest to sfera, w której bieda i bogactwo nieustannie się ze sobą ścierają. Nierówność społeczna jest widoczna bez trudu. Bohater, przechadzając się ulicami miasta, często widzi wspaniałe powozy i elegancko ubranych ludzi. Brutalna i odpychająca patologia (reprezentowana przez Łużyna i Swidrygajłowa) rodzi się zaś w miejscach, gdzie ludzie żyją w nędzy, a przemoc poznają już we wczesnym dzieciństwie.

Wymowę „Zbrodni i kary” można uznać za prochrześcijańską. Przekroczenie zasad moralnych przez głównego bohatera prowadzi do jego wielkiego cierpienia. Jedyną skuteczną metodą na pokonanie tego stanu jest dobrowolne poddanie się karze. Okazuje się, że jednostki wyłączone ze zbiorowej moralności są tylko mrzonką. Każdego obowiązują te same, uniwersalne prawa. Autor pokazał także złożoność ludzkiej psychiki, jaka przejawia się właśnie u głównego bohatera. Raskolnikow to ubogi student, usilnie walczący z poczuciem niższości, która wynika z wielkiej biedy, jakiej doświadcza. Być może jest to przyczyna powstania jego teorii o dwóch rodzajach ludzi. Jednak po dokonaniu morderstwa, Raskolnikow jeszcze raz zweryfikował swoje poglądy. Każda zbrodnia pociąga za sobą karę, a nawet jeśli nie nałoży jej sąd, zrobi to sumienie.

„Zbrodnia i kara” to poruszająca opowieść o uniwersalnym przesłaniu. Autor pokazuje, że znacznie trudniejszą metodą pokuty jest pokuta duchowa. Ukazuje także granice wytrzymałości ludzkiej psychiki, która nie jest w stanie znieść wszystkiego. Raskolnikow najpierw nie radzi sobie ze swoim ubóstwem, a później z popełnioną przez siebie zbrodnią. Jednak świat „Zbrodni i kary” nie jest pozbawiony pozytywów. Taką rolę pełni miłość – uczucie, dzięki któremu główny bohater dostał impuls do zmiany.