„Legenda o świętym Aleksym” - Charakterystyka św. Aleksego

„Legenda o św. Aleksym” jest utworem znanym nie tylko w Polsce. Jej wersje znaleziono także w językach włoskim i starofrancuskim. Świadczy to o wielkiej popularności owej legendy, której powstanie datowane jest na XV w. Niestety, autor owego utworu – który jest przykładem bardzo popularnej w średniowieczu literatury hagiograficznej (z gr. hagios = „święty”, graphein = „pisać”), pozostaje nieznany.

"Legenda o świętym Aleksym" jako literatura hagiograficzna

Gatunek ten, wywodzący się ze starożytności, opisywał żywoty świętych przedstawiając ich zalety, czyny za życia oraz cuda i łaski będące udziałem ludzi po śmierci świętego. „Legendę o św. Aleksym” możemy nazwać poematem, ale także – kazaniem, gdyż zawiera charakterystyczną dla tego gatunku budowę: składa się ze wstępu, który zapowiada, o czym będzie przekaz, z wezwania do Boga z prośbą o łaski oraz z właściwego tekstu legendy.

Losy świętego Aleksego

Tekst opowiada historię tytułowego Aleksego, który mimo tego, iż pochodził z bogatej rzymskiej rodziny, zdecydował się na samotną żebraczą tułaczkę po świecie. O kroku tym zdecydował w noc poślubną, wyznając małżonce Famijanie, iż nie mogą skonsumować związku, gdyż Bóg wybrał dla niego inne życie. Aleksy zabrał swój majątek i wyruszył w podróż morską rozdając kosztowności biednym ludziom. Po wyjściu na ląd Aleksy obrał sobie miejsce pod kościołem i rozpoczął życie żebraka.

Mimo wielkich usiłowań rodzinie nie udaje się odnaleźć syna. Aleksy natomiast wytrwale siedział pod kościołem i po jakimś czasie został uznany za świętego. W obawie przed „oficjalnym” uznaniem, mężczyzna ucieka z miasta, jednak trafia w progi domu swojego ojca, który powtórnie go nie rozpoznaje. Aleksy spędza 16 lat znosząc upokorzenia sług ojca i żywiąc się resztkami przeznaczonymi dla zwierząt.

W końcu, gdy umiera, zaczynają dziać się dziwne rzeczy: dzwony same dzwonią, chorzy ludzie odzyskują zdrowie; jest to znak, że Aleksy naprawdę był świętym. Kiedy tłum gromadzi się przy ciele ascety, zauważa list, który trzyma on w dłoni. Są to dzieje jego życia spisane tuż przed śmiercią. Jednak nikt nie jest w stanie rozewrzeć dłoni Aleksego i wyciągnąć listu. Udaje się to dopiero Famijanie, która spełniła obietnicę daną w noc poślubną i pozostała wierna mężowi w swym dziewictwie.

Święty Aleksy jako wzór

Postać św. Aleksego jest wzorcem parenetycznym, czyli osobą godna naśladowania. Średniowiecze rozróżniało trzy takie wzorce: był to rycerz, władca i święty. Przedstawiciele owych kategorii cieszyć się musieli nieposzlakowaną opinią oraz spełniać wytyczne przypisane ich grupie.

Aleksy jako asceta wyrzekł się dóbr doczesnych oraz przyjemności i z własnej woli wybrał życie tułacze. Był młodym mężczyzną, w chwili pojęcia za żonę Famijany miał dwadzieścia cztery lata, a więc był w pełni sił. Pochodził z bogatej, szanowanej rodziny, dlatego miał pewność, iż nie zabraknie w jego domu jedzenia i picia. Przyszłość jego rodu była zapewniona, gdyż piękna żona gotowa była obdarzyć go potomkiem. Sama Famijana pochodziła ze szacownej rodziny (była córką samego cesarza), więc wydawało się, że nic lepszego nie mogło spotkać Aleksego.

Jednak święty, słysząc boskie powołanie, zdecydował się zostawić to, czego pragnąłby każdy przeciętny człowiek i wybrał życie całkowicie odmienne od dotychczasowego. Krok ten z pewnością nie należał do najłatwiejszych, gdyż wychowany w dostatku i przyzwyczajony do luksusu, Aleksy musiał zacząć żyć w nędzy, zimnie i brudzie. Rezygnacja z dóbr doczesnych jest bardzo ważną cechą średniowiecznego ascety.

Nie zapominajmy, że przed wyruszeniem na tułaczkę, mężczyzna oddał wszystkie bogactwa potrzebującym. Miłosierdzie bowiem było nieodzowną częścią człowieka aspirującego do świętości.

Innym przymiotem Aleksego była pokora. Święty, chcąc być jak najbliżej Boga, nie wywyższając się, ale jedynie kontemplując Jego majestat, zdecydował się na zajęcie miejsca u stóp świątyni i życie z tego, co dobrzy ludzie byli mu w stanie zaofiarować. Chcąc uniknąć rozgłosu, który mógłby być przyczyną pychy, asceta opuścił podwoje świątyni, kiedy ludność zaczęła wyczuwać, że człowiek ten ma w sobie święty pierwiastek.

Pokora i uniżenie objawia się także w momencie, kiedy los rzuca ascetę do rodzinnego miasta pod progi domu własnego ojca. Mimo żalu, iż nie zostaje rozpoznany przez rodzinę, Aleksy wytrwale i cierpliwie znosi upokorzenia zsyłane przez służących. Trudy i niewygody znosi z radością, gdyż wie, że dzięki umartwianiu ma szansę na życie wieczne. Ani razu nie odgraża się swoim prześladowcom, powściąga również pokusę wyjawienia swej tożsamości ojcu, który cierpi tęskniąc za synem.

Kiedy Aleksy umiera, list z jego dłoni wyciągnąć może tylko Famijana. Ani papież, ani ojciec nie są w stanie tego zrobić. Gest ten symbolizuje czystość małżonki, która godna jest czystości Aleksego. Podobnie jak on żyła w celibacie zachowując przykazania, które Aleksy dał jej w noc poślubną: aby być niewinną, dobrą dla ludzi i posłuszną Bogu. Dyscyplina i samokontrola to kolejne cechy wzorcowego ascety.

Legenda mówi, iż po śmierci mężczyzny nastąpiło wiele niewytłumaczalnych zdarzeń: bicie dzwonów, uzdrowienia, kwiatowy zapach wydobywający się z ciała świętego. Są to stałe elementy w tekstach hagiograficznych. Cuda poświadczają, iż umarły rzeczywiście cieszył się wyjątkową łaską Bożą. A sposób umierania jest zbieżny ze wzorami ars moriendi, czyli sztuki pięknej śmierci.

Aleksy jest wzorem idealnego świętego-ascety. Na pierwszym miejscu zawsze stawia Boga, gardzi dobrami ziemskimi oraz cielesnymi przyjemnościami, jest wolny od pychy i gniewu, tłumi w sobie żal wobec prześladowców, nie domaga się dla siebie żadnych przywilejów, ale robi wszystko, by wspomóc potrzebujących.