Praca organiczna i praca u podstaw – podobieństwa i różnice

Upadek powstania styczniowego przyniósł nowe spojrzenie na dotychczasowe próby odzyskania niepodległości. Wszystkie zrywy kończyły się klęską, a konsekwencją działań zbrojnych roku 1830 czy 1863 było tylko zaostrzenie polityki zaborców, dlatego jasnym stało się, że ta droga nie wiedzie do wolności. Romantyczny entuzjazm musiał ustąpić miejsca racjonalnemu programowi pozytywistów.

Sformułowali oni cztery cele społeczne, które należało konsekwentnie realizować, by uzdrowić sytuację w kraju i, by przygotować społeczeństwo do podjęcia kolejnej próby sięgnięcia po niepodległość, były to: praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja kobiet oraz asymilacja Żydów.

Dwa pierwsze były ze sobą ściśle powiązane, łączyła je wspólna idea: podniesienie poziomu życia społeczeństwa polskiego. Hasło pracy organicznej pojawiło się już w Oświeceniu, ale zwykle kojarzone jest z pozytywizmem. Za początki realizacji programu pozytywistów można uznać działalność Towarzystwa Republikanów Polskich oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Prawdziwe zainteresowanie pracą organiczną nastąpiło dopiero po upadku powstania listopadowego, w szczególności na terenie zaboru pruskiego oraz po klęsce powstania styczniowego, na obszarach zaboru rosyjskiego, gdzie stała się ona jedyną, dostępną formą działań.

Nadrzędnym celem hasła stało się poprawienie sytuacji gospodarczej i ekonomicznej w ciemiężonym kraju. Chodziło o polepszenie bytu społecznego oraz podniesienie poziomu cywilizacyjnego narodu polskiego. Aby podołać temu zadaniu należało przede wszystkim wprowadzić wiele reform i zmodernizować gospodarkę. Były to zadania niezwykle trudne ze względu na restrykcyjną politykę zaborców. Główną formą działań w takiej sytuacji stało się zakładanie placówek oświatowych oraz towarzystw rolniczych. Chciano również zmobilizować całe społeczeństwo do pracy na rzecz poprawy sytuacji w kraju. Pozytywiści porównywali naród z organizmem ludzkim, w którym wszystkie organy muszą sprawnie funkcjonować, by ten mógł prawidłowo działać. Wyróżniano trzy organy tworzące społeczeństwo: wytwarzające (np. rolnicy, artyści, rodzina), wymieniające (kupcy, język, literatura) oraz regulujące (rząd, kościół).

Każdy musiał podjąć wysiłek pracy dla dobra wspólnego i dla wspólnej korzyści. Skoro całe społeczeństwo tworzy organizm to również warstwa najniższa ma w nim swoje miejsce. Pozytywiści zrozumieli, że nie będzie on nigdy dobrze funkcjonować, jeżeli nie uzdrowi się tej fundamentalnej warstwy, stąd hasło pracy u podstaw. Jego główną ideą stało się ,,niesienie kaganka oświaty” najuboższym, poprawa ich warunków bytowych, zapewnienie edukacji wiejskim dzieciom, zmniejszenie zatrważającego poziomu analfabetyzmu, umożliwienie utalentowanym dzieciom, bez środków finansowych rozwijania swoich zdolności. Ideę pracy u podstaw obrazowały pozytywistyczne m.in. nowele: Sienkiewicza („Janko Muzykant”, „Szkice węglem”), Orzeszkowej („ABC”, „Dobra pani”), Prusa („Antek”) czy Żeromskiego („Siłaczka”).

Hasła pracy organicznej i pracy u podstaw w okresie popowstaniowym były zwykle ze sobą łączone, często uzupełniane także ideą solidaryzmu społecznego. Ich znaczenie było ogromne. Działania pozytywistów przyniosły przynajmniej w części oczekiwane rezultaty: poziom analfabetyzmu znacznie się zmniejszył, poprawiły się warunki bytowania biedoty wiejskiej, założono wiele nowych placówek oświatowych, zakładów zdrowotnych, czy towarzystw rolniczych (wystarczy wspomnieć działalność Karola Marcinkowskiego czy Adama Chłapowskiego) i chociaż jeszcze wiele wymagało zmiany i naprawy, był to jednak duży krok w kierunku stworzenia fundamentów dla nowego państwa polskiego.